GESCHIEDENIS - Turkije

Volgens archeologisch onderzoek was er al leven rond de Middellandse Zee niet later dan 7500 v.Chr. Ook zijn er in de eeuwen daarna potten en muurschilderingen gevonden in Anatolië, zoals Turkije in die tijd genoemd werd. De eerste steden in wat wij nu Turkije noemen werden gebouwd tijdens de Bronstijd die liep van 1900 t/m 2600 v.Chr.

De “Hettieten” waren in die tijd een machtig rijk – eerst namen zij vele nederzettingen over van bestaande stammen en er ontstond een hoofdstad. In de 14e eeuw v.Chr. versloegen zij een Egyptisch leger in Syrië en ontstond strijd met de grote farao “Ramses” van Egypte.

Twee eeuwen later kwam er een ander belangrijk volk opzetten – de Trojanen! Met de verdwijning van de macht van het Hettieten rijk ontstond een vacuüm dat werd opgevuld met allerlei kleinere staatjes. De kusten van de Egeïsche zee werden bevolkt door minderheden en Griekse kolonisten.

Voordat Alexander de Grote “Klein Azië” zoals Turkije in die tijd ook wel werd genoemd veroverde waren de “Lydiers” een machtig volk en werd het land ook vaak binnen gevallen door de Perzen die in het huidige Iran hun machtsbasis hadden. Cyrus, de koning van Perzië veroverde uiteindelijk heel “Turkije” maar had het zwaar te verduren tegen de zelfstandige staten aan de westkust.

Toen Alexander overleed (11 jaar later) werd het immense rijk verdeeld onder z’n generaals die elkaar direct in de haren vlogen. Nieuwe bezetters stonden alweer klaar; het waren de Kelten die in 279 v.Chr. Anatolië binnentrokken en in Ankara hun hoofdstad maakten.

Net voordat de Romeinen arriveerden was er nog een rijk dat furore maakte in het Oosten van het gebied en dat waren de Armeniërs.  

Anatolië was de eerste provincie van het Romeinse Rijk waar een groot deel van de bevolking overging tot het christendom. Het was een tijd van welvaart en vrede en vanwege de stabiliteit en de goede Romeinse wegen was het voor de missionarissen gemakkelijk hun geloof te verspreiden. Zo schijnen St. Jan, St. Paul en ook Marie (de moeder van Jezus) hier geweest te zijn. Toen het Romeinse rijk in verval raakte vielen de Goten het Westen aan terwijl de Perzen ditzelfde deden in het Oosten van Anatolië.

De Romeinse keizer Constantijn zou het rijk wederom verenigen, alle religies toestaan en de stad Constantinopel stichtten als het nieuwe Rome in 330 n.Chr. Op z’n sterfbed werd hij gedoopt tot Christen. Terwijl het Westelijke Romeinse Rijk verzwakte werd het Oostelijk gedeelte (het Byzantijnse) steeds sterker en keizer Justian zou de nieuwe hoofdstad en het rijk uitbreiden en verfraaien.

Anatolië werd grotendeels Griekstalig, met uitzondering van het oostelijk deel waar de Koerden en Armeniërs hun eigen taal behielden. 

De Turken in het huidige Turkije zijn de afstammelingen van Oghuz-stammen die vanuit Centraal-Azië Anatolië hebben veroverd. In 1071 versloeg de Seltsjoekse leider Alp Arslan de Byzantijnse keizer Romanus IV in de Slag bij Manzikert. Dit resulteerde in de stichting van een Seltsjoeks sultanaat rond de stad Iconium.

In 1176 deed de Byzantijnse keizer Manuel I een laatste poging om de in Centraal-Anatolië gevestigde Seltsjoeken te onderwerpen, maar zijn leger leed in de Slag bij Myriokephalon een zware nederlaag.

Terwijl de Kruisvaarders en een Byzantijns leger eerst nog samen tegen de Seltsjoeken hadden gevochten zouden de ongecontroleerde strijders die zichzelf kruisvaarders noemden opeens het bevriende Constantinopel veroveren en helemaal leegplunderen.

Het Byzantijnse rijk werd door deze en ander soort aanvallen zodanig verzwakt, dat het in de komende eeuw geheel veroverd zou worden door een veel groter gevaar – de Ottomanen.

De Turken die vluchtten eind 12e eeuw uit het Oosten voor de Mongoolse horde zouden het vacuüm achtergelaten door het nu zeer verzwakte Byzantijnse Rijk innemen en het Ottomaanse Rijk stichtten in het westen van Anatolië.

In 1453, ongeveer 200 jaar na de stichting van het Ottomaanse Rijk, veroverden de Turken Constantinopel wat het einde betekende van het Byzantijnse Rijk en een klap was door heel (Christelijk) Europa.

Deze stad werd de nieuwe hoofdstad van het Rijk en werd omgedoopt tot Istanbul. De grootste strijder van het Rijk was “Suleyman de grote” – hij verfraaide z’n hoofdstad, herbouwde Jeruzalem en veroverde grote delen in de Balkan in Europa. Toen hij overleed in 1566 waren grote delen van het Midden Oosten, Europa en Noord Afrika in handen van de Ottomanen.

De macht van de Ottomanen in de Middellandse Zee maakte ook de eerste betrekkingen tussen de Turken en Nederlanders mogelijk. Het Ottomaanse Rijk verkeerde in oorlog met de Heilige Liga waar Spanje deel van uitmaakte. Gezien de gezamenlijke vijand zocht Willem van Oranje contact met de Turken. De Turkse handelaren zouden veel invloed krijgen in de Nederlandse economie.  

Eind 16e eeuw waren de Europeanen die de grote slag van de Turken voor de poorten van Wenen in 1529 gewonnen hadden niet meer zo bang voor de Islamitische dreiging. Het grote logge Ottomaanse Rijk wat beknot werd door het conservatieve geloof en systeem ging verschrikkelijk achterlopen op ontwikkelingen uit Europa op sociaal, militair, wetenschappelijk en materiele vooruitgang. In de Europese landen ontstond steeds meer een gevoel van nationalisme gezien het Turkse mismanagement en de verzwakking van het apparaat.

Het grote Ottomaanse Rijk verbrokkelde en vele landen verklaarden zichzelf onafhankelijk waarvan vele door Rusland en Oostenrijk ingenomen werden. De Krim-oorlog en de Balkanoorlogen zouden ontstaan door het ontstane vacuüm.

Gedwongen verkassen

In en kort na de oorlog werden diverse bevolkingsgroepen, zoals de Grieken, Armeniërs, Assyriërs gedwongen te verhuizen. Vele Armeniërs, Grieken en Assyriërs kwamen hierbij om het leven. Er woedt thans, 90 jaar na dato, vooral over de dood van honderdduizenden Armeniërs een hevige discussie of er hierbij sprake is van uitlokking en volkerenmoord.

Het officiële Turkse standpunt is dat er bij elke bevolkingsgroep tijdens de Eerste Wereldoorlog in Anatolië slachtoffers vielen en geen ervan heeft exclusiviteit ten aanzien van genocide. Buiten Turkije wordt het echter algemeen gezien als volkerenmoord.  

Het Sykes-Picotverdrag (1916) en het Verdrag van Sèvres (1920) regelden de verdeling van het Ottomaanse Rijk onder de overwinnaars. Omdat dit laatste verdrag feitelijk het einde van een Turkse staat in Anatolië inhield werd het door de Turken niet geaccepteerd. Het westelijk deel van Anatolië werd Grieks, zuidelijke delen kwamen onder Italiaanse, Britse en Franse controle.

Georganiseerd verzet

Voor de Turken was slechts het noordelijk deel gereserveerd. Vooral het innemen van de Turkse steden in het Westen door de Grieken werd door hen als verraad gezien. Legerleider Mustafa Kemal riep hierop het Turkse Parlement in Ankara waarop de rol van de sultan voorgoed was uitgespeeld en z’n ondertekende verdragen ook.

Toen Geallieerde troepen Turkse steden begonnen te bezetten merkten zij dat er hevig verzet ontstond onder de Turkse bevolking die zich ging organiseren. In 1920 was er een georganiseerd Turks leger wat het op kon nemen tegen de Geallieerde legers.

Dit leger bleek zo succesvol dat de Turken vanuit hun rompstaat geheel Anatolië weer onder controle kregen. De veldslagen duurden van 1920 tot 11 oktober 1922, toen er een wapenstilstand werd ondertekend. Dit Verdrag van Mudanya werd op 24 juli 1923 opgevolgd door de Vrede van Lausanne. In dit verdrag werd officieel het einde van de Turkse Onafhankelijkheidsoorlog bezegeld met de erkenning van de Turkse soevereiniteit en de volledige terugtrekking van de geallieerde troepen uit Anatolië.

In Turkije wordt dit nog steeds gevierd als een totale overwinning op de geallieerden.

Kemal stichtte op 29 oktober 1923 de Republiek Turkije. Op dezelfde conferentie in Lausanne werd ook besloten tot de Bevolkingsuitwisseling tussen Turkije en Griekenland, die twee moderne homogene natiestaten zou nalaten.

In werkelijkheid was het verdrag een grote tragedie voor beide landen en wierp het de betrokken regio's nog verder terug in hun ontwikkeling dan de oorlog al had gedaan.

Mustafa Kemal lanceerde hierna zijn politieke visie, het kemalisme geheten, die Turkije moest moderniseren. Zijn hervormingen waren een radicaal vervolg op de Tanzimat-periode in de 19e eeuw, waarin de islamitische rechtspraak (sharia) al grotendeels was ontmanteld (1858) en alle burgers aan elkaar gelijk werden gesteld ongeacht religie of etniciteit. De hervormingen van Atatürk echter gingen veel verder; hij schafte het kalifaat af en maakte van Turkije een streng seculiere staat naar Frans model.

Ook verving hij officieel het Arabische schrift met het Latijns, een hervorming die in 1862 ook al was voorgesteld tijdens de Tanzimat-periode. Ook waren vrouwen opeens gerechtigd te stemmen. Veel traditionele kledingstukken werden verboden (zoals de “Fez”), moderne werden verplicht, en ook de hoofddoek in openbare ruimtes was niet langer toegestaan. In 1930 werd de Koerdische staat Republiek Ararat door Turkse troepen onderworpen.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog bleef Turkije lange tijd neutraal omdat eerdere oorlogen (bijvoorbeeld Balkanoorlogen en een jaar later de Eerste Wereldoorlog) het veel ellende en leed hadden bezorgd.

Achter de schermen verschaften de Turken echter inlichtingen aan Duitsland in ruil voor Duitse steun aan het panturkisme, wat neerkwam op de Duitse belofte voor onafhankelijkheid van Turkse republieken in Rusland na de overwinning op dit land.

In de Balkan en de Kaukasus dienden ook enkele tienduizenden Turkse en Azerbeidzjaanse soldaten in lokale SS-afdelingen. Tegelijkertijd was Turkije tijdens de oorlog een springplank naar Israël voor honderdduizenden Joden die uit Oost-Europa waren gevlucht.

De Turkse regering wist via haar ambassades in de door Duitsland bezette gebieden ook enkele duizenden Joden te redden; een bewijs dat de persoon in kwestie afstamde van een uit Turkije gemigreerde Jood was voldoende om een Turks paspoort te verkrijgen en in sommige gevallen nog van de deportatietrein af gehaald te worden. In principe liet Turkije niemand gebruik maken van de Dardanellen maar besloot toch aan het einde van de oorlog Geallieerde schepen door te laten.

Vooral Ankara was een oord van internationale spionagenetten van Geallieerde- en nazizijde. In februari 1945 verklaarde Turkije - voornamelijk symbolisch - Duitsland en Japan de oorlog.

In dat verdrag werd onder meer bepaald dat Cyprus zich niet mocht binden of aansluiten anders was ingrijpen toegestaan. In 1974 vielen Turkse troepen op grond van het dit Garantieverdrag het noorden van Cyprus binnen na een coup van Nicos Sampson, die de leiding had van de door de Griekse junta gesteunde rebellenorganisatie EOKA. 

Staatsgrepen

In 1960, 1971 en 1980 pleegde het leger een staatsgreep (in 2014 zou de leider van de coup van 1980 levenslang krijgen). In deze jaren werd het links/rechts-paradigma in de straten uitgevochten, waarbij vele duizenden doden vielen. Aan de linkerkant pompte Sovjetblok landen geld en wapens het land in om het nog verder te destabiliseren terwijl fanatieke moslims en een neo-nazi partij de rechterkant bevolkten.

Na de legercoup van 1980 werden zo'n 200.000 jongeren vervolgd door de junta, en honderden ter dood veroordeeld. Na enkele jaren militair bestuur kwam er echter steeds weer een civiele regering. De staatsgreep van 1980 werd niet geaccepteerd door de Raad van Europa en de EG en leidde tot schorsing van het lidmaatschap van de Raad van Europa en schorsing van het associatieverdrag met de EG. Sinds 1980 strijden de separatistische Koerden in Oost-Turkije voor (gedeeltelijke) autonomie.

Turkije erkent hun cultuur wel maar separatisme is verboden. De Koerdische groepering PKK (Partiya Karkeren Kurdistane) - Arbeiders Partij Koerdistan) voerde jarenlang een guerrilla, maar na de arrestatie van hun leider Öcalan is de guerrilla geluwd. Op 4 april 2002 besloot de partij de gewapende strijd op te geven, maar deze werd enkele maanden later alweer opgepakt.

Deze organisatie is als een terroristische groepering aangeduid onder andere in de Europese Unie, de Verenigde Staten, de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie en Turkije.

Sinds 2002 is in Turkije de partij AKP aan de macht met premier Recep Tayyip Erdoğan. Sinds oktober 2005 wordt onderhandeld met de Europese Unie over mogelijke toetreding van Turkije tot de EU. In de jaren voorafgaande aan 2001 beleefde de Turkse economie een grote crisis met torenhoge inflatie.

Naast economische en monetaire hervormingen waren het de terroristische aanslagen op 11 september 2001 die het land er weer bovenop brachten: als enige NAVO-land met een overwegend islamitische bevolking werd Turkije plotseling van geopolitiek belang als intermediair tussen het Westen en de islamitische wereld, en kreeg daarom aanmerkelijke financiële steun.

Als tegenprestatie speelde Turkije een leidende rol in de vredesmacht in Afghanistan. Maar ook de binnenlandse politiek van Kemal Derviş, superminister van Economie en Financiën, speelde een niet te onderschatten rol, hij liberaliseerde in rap tempo de Turkse economie wat tot gevolg had dat Turkije tussen 2002 en 2008 een van de snelst groeiende economieën ter wereld kende. 

De Koerdische kwestie

In 2009 raakt de Koerdische kwestie in een stroomversnelling. Er zijn hervormingsstappen gezet om de rechten van de Koerdische minderheid te verbeteren. Deze hebben vooral betrekking op de Koerdische taal. Zo wordt het toegestaan om op universiteiten in het Koerdisch te onderwijzen en mogen dorpen de oorspronkelijke Koerdische naam naast de Turkse naam hanteren. Ook is er een staatszender die 24 uur in het Koerdisch uitzendt en mogen commerciële tv-zenders vooralsnog maximaal vier uur in de week in het Koerdisch uitzenden.

De PKK-leider Öcalan speelt hierop in door vanuit de gevangenis een 'roadmap to peace' te schrijven, dat niet wordt vrijgegeven door de Turkse overheid. In 2009 kondigt de PKK aan dat het de gewapende strijd wil opgeven en 'vredesbrigades' de grens over gaat sturen om de democratische oplossing voor het conflict, die de Turkse regering ingezet heeft, te steunen.

De inspanning van beide partijen om tot een overeenkomst te komen kwam in de zomer van 2011 tot een halt, toen de PKK meerdere aanslagen pleegde in verschillende Turkse en Koerdische steden. Hierbij vielen tientallen slachtoffers, zowel militairen en politieagenten als burgers. In maanden hierna reageerde het Turkse leger met meerdere acties in Zuidoost-Turkije en Noord-Irak.

In 2010 wordt door premier Erdogan de grondwet aangepast in de vorm van minder macht voor rechters en militairen. De oppositie waarschuwt dat de aanpassingen de weg zou vrijmaken om van Turkije een islamitische staat te maken. In 2011 wint de “AK” partij wederom de verkiezingen en Erdogan gaat voor z’n derde termijn.

Erdogan verbiedt begin 2014 eerst Twitter en daarna Youtube na talloze demonstraties. Er zijn inmiddels zo’n miljoen Syrische vluchtelingen in Turkije die hun land zijn ontvlucht vanwege de oorlog aldaar. De spanningen aan de Syrische-Turkse grens nemen schrikbarend toe en een aantal dorpen wordt geëvacueerd.

Turkije ziet z’n kans schoon om Koerdische verzetshaarden uit de lucht aan te vallen. Turkije begint in de zomer van 2015 ook met kleine grondaanvallen in Syrië om een bufferzone te creëren waar (ook) ontheemden opgevangen kunnen worden. In 2016 komt uiteindelijk een Turks – EU vluchtelingen-crisisakkoord op tafel. In Turkije worden nog steeds bijna wekelijks aanslagen gepleegd waar inmiddels tientallen, misschien honderden doden zijn gevallen en honderden gewonden. Het toerisme is bijna gehalveerd alsmede de Turkse Lira. In 2016 wordt de onschendbaarheid van Turkse parlementariërs afgeschaft. 

De vermeende couppoging

Turkije zou een maand later te maken krijgen met een vermeende couppoging tegen Erdogan en z’n regering door het Turkse leger. Duizenden vermeende coupplegers en tientallen kritische journalisten worden gearresteerd, Turkse academici krijgen een reisverbod, ambassadeurs, rechters, aanklagers en diplomaten worden vervangen en/of ontslagen, de media wordt de mond gesnoerd, burgemeesters weggestuurd en oppositieleiders verhoord. Meer dan 30.000 mensen worden opgepakt voor pro-Gulen of pro-Koerdische ideeën.

Eind 2016 is de onrust compleet met bijna 3,5 miljoen vluchtelingen. De onrust in Turkije is compleet met bijna 3,5 miljoen vluchtelingen, het Turkse leger wat dieper en dieper Syrië intrekt, tientallen aanslagen door IS en pro-Koerdische bewegingen en een economie die steeds dieper wegzakt. Er zijn grote spanningen met Europa over mensenrechten en andere zorgen waardoor Erdogan meer dan eens dreigt de vluchtelingendeal op te geven. De noodtoestand wordt al 2x verlengd met telkens 3 maanden en in December 2016 wordt de Russische ambassadeur tot overmaat van ramp voor het oog van de camera doodgeschoten.

Aanslagen en tegenslag voor Erdogan

De aanslag op oudejaarsavond in een nachtclub van Istanbul waar meer dan 40 mensen omkomen maakt indruk. De Turkse economie is in het voorjaar van 2019 voor het eerst in negen jaar in een recessie beland. Na de liracrisis eind deze zomer daalde de kredietverlening aan Turkse bedrijven enorm. De lokale verkiezingen in 2019 hebben een flinke nederlaag voor de partij van de Turkse president Erdogan opgeleverd.

Hoofdstad Ankara en Istanboel, de grootste stad van het land, zijn in handen van de oppositie gekomen. Voor Turkije was 2021 een jaar dat in het teken stond van een keldering van de munt, een stijgende inflatie en destructieve klimaatveranderingen. Het grootste probleem voor Turkije blijft de economie, die naar verwachting nog verder zal verslechteren.

Dat zou Erdogan er zelfs toe kunnen dwingen vervroegde verkiezingen uit te schrijven, die momenteel gepland zijn voor 2023.