Slag om Koersk (1943)

Na de slag om Stalingrad waren de Duitsers het initiatief in eerste instantie kwijtgeraakt. Ze hadden in het begin van 1943 de Russen toch weer verrast door de grote industriestad Charkov te heroveren maar grote offensieven zoals de twee eerdere jaren ervoor waren niet meer mogelijk.

De Duitsers hadden aan kracht ingeboet terwijl het Sovjet leger een hoop had geleerd en sterker waren geworden in mankracht en voertuigen (deels ook geleverd door de Westerse Geallieerden).

Nadat de vorst was verdwenen in de lente van 1943 nam de dooi z’n aanvang. Beide partijen moesten weken wachten aangezien er in de modder geen voertuigen konden rijden. Het gaf beide kanten de tijd om wapens, manschappen en voorraden aan te voeren. Dit was vooral in het voordeel van de Russen met een tankproductie van ongeveer 2.000 tanks per maand. Ondertussen moesten de Duitsers het stellen met ongeveer 100 tanks per maand en bovendien hadden de Duitse troepen problemen om voldoende reserveonderdelen aan te voeren.

Von Manstein (de Duitse veldmaarschalk) wist dat de Wehrmacht alleen maar in de verdediging kon gaan. Hij kon hooguit ergens lokaal een aanval lanceren. Von Manstein zag een mogelijkheid om de saillant (uitstulping in de frontlinie) bij Koersk te heroveren aangezien Hitler om wraak zwoer na de nog steeds zeer gevoelige nederlaag in Stalingrad en het verloren gezicht. Von Manstein en z’n generaals wilden direct na de dooi aanvallen maar Hitler beval hem te wachten tot er voldoende nieuwe zware “Tiger” tanks waren gearriveerd.

Het saillant werd een gigantisch grote legerbasis waar beide legers een immens arsenaal aan wapens en manschappen hadden samengetrokken voor de komende strijd.

Anti-tankgrachten

De sovjets waren beducht voor de Duitse blitzkrieg tactiek. Generaal Zjoekov vorderde 300.000 burgers om met de schop antitankgrachten te graven. Hij liet ook 500.000 antitankmijnen leggen.

Uiteindelijk besliste generaal Zjoekov dat de Russen de saillant zodanig moesten verdedigen dat de Duitsers er hun tanden op zouden breken. Daarna zouden de Russen direct een tegenaanval lanceren om de overige Duitse reserves te vernietigen.

Ondertussen zouden partizanen constant de Duitse lijnen aanvallen – de spoorlijn moest constant bewaakt worden omdat de wegen, indien aanwezig, nodig waren voor militairen zelf en vaak verstopt zaten. Ook werden door de zogenaamde “nachtheksen” (vrouwelijke vliegeniers in zeer erbarmelijke vliegtuigjes) Duitse munitiedepots en kazernes aangevallen. De Russen hadden kartonnen kanonnen op talloze plekken gezet en lieten de Duitse verkenningsvliegtuigen graag meegluren op een terrein wat op een grote loopgraaf leek vol met defensieve artillerie.

Indrukwekkende verdediging

Terwijl Stalin had geleerd van eerdere grote fouten luisterde hij naar Zhoekov, terwijl Hitler wachtte op z’n “Tiger” tanks en (te) veel tijd verloor waardoor de Russen een immens verdedigingsgordel (deze bestond uit 6 gordels kilometers diep) inclusief manschappen konden opbouwen. Tenslotte was een ieder op de hoogte dat de Westerse Geallieerden op het punt stonden een invasie in Europa te beginnen waardoor troepen vanuit Rusland teruggezonden zouden moeten worden.

Ook wisten De Duitsers niet dat een antinazi, Rudolf Rössler, alle plannen van het offensief vanuit Zwitserland verstuurde naar Moskou. Hoe hij aan die informatie kwam is niet precies bekend; mogelijk had hij hoge contacten in het OKH, maar er is ook wel gesuggereerd dat hij de Britse Ultra-informatie doorspeelde zonder dat de herkomst herkenbaar was.

Alfred Jodl zei tijdens het Proces van Neurenberg, dat de berichten eerder in Moskou waren dan op zijn eigen bureau. De slag om Koersk zou aanvangen met aan Duitse zijde zo’n 800.000 man infanterie, 2.700 tanks en 2.000 vliegtuigen ingezet en aan de Sovjetzijde 1.300.000 man infanterie, 3.600 tanks en 2.400 vliegtuigen.

Op 2 juli 1943 meldde Hitler dat het offensief op 5 juli van start zou gaan. De Russen hadden het vermoeden dat de aanval tussen 3 en 6 juli zou plaatsvinden. Toen ze op 4 juli zagen dat de Duitsers hun prikkeldraad en mijnen begonnen te verwijderen, gaf generaal Rokossovski het bevel om de Duitsers met vliegtuigen en artillerie te beschieten.

De Duitsers begonnen ook terug te schieten. Om 5:30 uur lanceerde generaal Model aan de Noordflank een schijnaanval tegen de Russen. Twee uur later werd de hoofdaanval uitgevoerd. Rokossovski liet een groot aantal gepantserde vliegtuigen opstijgen om de Duitse tanks vanop lage hoogte te bombarderen.

De Duitsers leden hierbij direct gevoelige verliezen. Naast de luchtaanvallen leden de Duitsers ook aanzienlijke verliezen in de mijnenvelden die waren aangelegd, met name onder de tanks. Bovendien hadden de tanks in de mijnenvelden weinig bewegingsvrijheid en werden ze een gemakkelijk doelwit voor antitankgeschut. De infanterie kon niet meer profiteren van de dekking, die oprukkende tanks haar normaal gesproken boden.

De eerste horde wordt genomen

Na hevige gevechten wisten de Duitsers door de eerste verdedigingslinie van de Russen heen te breken. De tegenaanval die daarop werd ingezet door de Russen kon worden afgeslagen. De volgende dag hervatten de Duitsers hun aanval, en leden wederom gevoelige verliezen. Desondanks wisten de Duitsers door te stoten naar Ponjri en Molotjstsji. De Russen wisten zich echter snel te hergroeperen en heroverden de verloren stellingen. Deze zouden diezelfde dag nog twee maal van partij veranderen.

Model gaf het bevel om de stad Ponjri in te nemen, om er dan een sterke verdedigingsstelling van te maken, maar zijn troepen slaagden daar niet in.

Aan de zuidkant van de saillant hadden de Duitsers het gemakkelijker, omdat de Russen veel slagkracht nodig hadden om de hoofdaanval van Model in het noorden af te slaan. Daarnaast was de opzet van de aanval totaal verschillend – in het noorden liet generaal Model z’n infanterie oprukken om daarna tanks te laten bijsluiten.

In het zuiden was de speerpunt gevormd door tanks en daarna pas infanterie. Een van de redenen voor die tactiek was omdat Generaal Hoth, de tankcommandant de troepen in het zuiden leidde. Hij wilde oorspronkelijk oprukken naar Obojan, maar stuitte op Russische tanks en infanterie.

Hij besloot daarom af te buigen en eerst af te rekenen met de Russische versterkingen nabij Prochorovka. Daarna zou de koers weer verlegd worden naar Koersk wat in het midden lag tussen de noordelijke en zuidelijke aanval. Na een reeks van hevige gevechten werden de verdedigers verslagen, en konden de Duitsers doorstoten naar Obojan. Naast de zeer fanatieke SS-ers was de aanwezigheid van de zware Duitse Tiger tank, die maar moeilijk vernietigd kon worden door de wel meer wendbare Russiche T34 tank, de oorzaak.

Aangezien Hoth zijn aanvallen meestal op eigen initiatief uitvoerde (zonder opdracht van de Duitse legerleiding), werd Rudolf Rössler nog maar nauwelijks geïnformeerd. Normaliter wisten de Russen waar de Duitsers dus ongeveer gingen aanvallen. Echter nu, zonder de vitale informatie van Rudolf Rössler, tastten ze vaak in het duister.

De drie Duitse SS pantserdivisies profiteerden hier (onbewust) van en konden de verkeerd opgestelde troepen zonder veel moeite verslaan.

De grootste tankslag uit de geschiedenis vond plaats op de velden rond Prochorovka. De Russen gingen op 12 juli massaal in de aanval met honderden tanks. Hoth zette als reactie ook zijn tanks in. Over deze tankslag is veel geschreven en pas recentelijk is aan het licht gekomen wat er werkelijk is gebeurd.

Russische propaganda

Veel van de artikelen zijn doorspekt met onjuiste informatie gebaseerd op Russische propaganda, die in de loop der jaren voor waarheid is aangenomen. Het werd voorgespiegeld dat Duitsland zeker 400 tanks, waaronder meer dan 200 Tigers zou hebben verloren, terwijl er niet eens zoveel Tigers in de hele slag om Koersk waren ingezet.

De verliezen waren in werkelijkheid verhoudingsgewijs veel lager, terwijl de Russen juist zeer zware verliezen leden. Volgens de laatste lezingen bezaten de Duitse aanvalsspitsen op dat moment 186 pantservoertuigen, waarvan 117 tanks. De Russische generaal Pavel Rotmistrov was onverwacht snel opgerukt vanuit het oosten met 800 T-34 tanks, waarvan hij er direct 400 tegen de uitgeputte Duitsers inzette.

Hoewel onduidelijk is wat er precies gebeurd is, zou de voorhoede van de Russische tanks in een antitankgracht zijn gereden, waarna de bestuurders van de achteropkomende tanks in paniek probeerden te keren en daarbij een makkelijk doelwit voor de Duitsers waren en zelfs tegen elkaar opbotsten.

De Russische verliezen zouden die dag 235 tanks bedragen tegen 3 voor de Duitsers. Hogere schattingen gaan zelfs uit van een verlies van 822 tanks aan Russische zijde. De Russische tanks reden in een zwerm op volle snelheid naar de Duitse tanks toe, om pas van dichtbij het vuur te openen. Russische infanterie mikte molotovcocktails naar de luchtroosters van de Duitse tanks.

De Duitsers hadden het initiatief weer gedeeltelijk in handen na de reusachtige Russische verliezen al was er niet veel gewonnen – de Russische verliezen zouden binnen afzienbare tijd weer zijn aangevuld terwijl de Duitse verliezen nu ook met een ander front werden geconfronteerd en konden de verliezen maar moeilijk aanvullen.

Beide partijen hadden hun eigen problemen. Jozef Stalin was razend over dit enorme verlies, en eiste uitleg. Rotmistrov en zijn politiek commissaris Nikita Chroesjtsjov (die later Sovjet-leider zou worden) zouden hierop besloten hebben hun carrière en wellicht hun leven te redden door de mythe van de 'heroïsche veldslag' de wereld in te helpen. Al met al hadden de Russen een serieus probleem met enorme verliezen aan manschappen en materieel. In het noordelijk deel van de saillant werd direct een tegenaanval gedirigeerd.

De Russen de fout in 

Hitler ontbood op 13 juli Günther von Kluge en Von Manstein naar zijn hoofdkwartier, de Wolfsschanze, in Oost-Pruisen. Hitler dacht erover om troepen aan het oostfront weg te halen en deze te stationeren in Italië. Dit zouden dan troepen zijn die momenteel Operatie Citadel aan het uitvoeren waren. Von Manstein wilde eigenlijk geen troepen afgeven en zei tegen Hitler dat één grote inspanning bij Koersk hem de overwinning zou brengen.

Met een zeldzame toegeeflijkheid gaf Hitler von Manstein nog enkele dagen op een definitieve doorbraak. Hoth maakte een paar snelle omsingelen maar op 15 juli was Hoth’s opmars bijna tot stilstand gekomen in het zuiden en gaf Hitler bevel het offensief “tijdelijk “te staken. Er werden direct Duitse troepen naar Italië gestuurd.