Geschiedenis (achtergrond) - Rusland

"operatie barbarossa" (1941)

inleiding

Operatie “Barbarossa” was de codenaam voor de Duitse aanval op de Sovjet-Unie op 22 juni 1941 gedurende de Tweede Wereldoorlog. De operatie was vernoemd naar “Barbarossa”, een keizer van het Heilige Roomse Rijk en leider van de kruistochten in de 12e eeuw.

De operatie zelf duurde tot december 1941, maar de oorlog aan het oostfront die ermee was ingeluid, eindigde pas in mei 1945.

Het doel van de operatie was een snelle inname van het Europese deel van de Sovjet-Unie, ten westen van de AA-lijn (Archangelesk – Astrakhan). In het begin van de operatie boekten de Duitsers enorme terreinwinst en brachten grote verliezen toe aan het Rode Leger.

In oktober liep het Duitse offensief echter vast in de modder net voor de hoofdstad Moskou. Operatie “Barbarossa” is de grootste militaire operatie op het gebied van ingezette troepen en slachtoffers uit de geschiedenis.

De mislukking van de aanval was een keerpunt in de oorlog en leidde de ondergang van nazi-Duitsland in.

aanleiding en situatie

Adolf Hitler had verschillende redenen voor de aanval. Op de eerste plaats vermoedde hij dat het Verenigd Koninkrijk zo hardnekkig standhield, omdat het hoopte op deelneming van de Sovjet-Unie aan de oorlog. Door die deelneming zelf te forceren, door meteen de Sovjet-Unie te vernietigen, zou hij het Verenigd Koninkrijk allicht tot vrede kunnen bewegen. Een tweede motief was zijn angst voor het snel groeiende militaire potentieel van het Rode Leger.

Hitler was en bleef geneigd om de volle waarheid daarover te verdringen, maar hij besefte toch terdege dat het in 1942 voor een aanval te laat zou zijn. Rond die tijd zouden volgens mij ook de massale wapenleveranties uit de Verenigde Staten de Russen kunnen sterken.

De meest fundamentele beweegreden was misschien wel dat Duitsland afgesneden was van olie en vele essentiële grondstoffen. Beter dan afhankelijk te zijn van Stalins aalmoezen (in de vorm van leveranties van graan en aardolie) kon Duitsland zich volgens hem het noodzakelijke Lebensraum door oorlog verschaffen.

Dat sloot weer aan bij het volgende motief: oorlog was voor Hitler een doel op zich, en uitdrukking van de eeuwige strijd tussen de rassen, waarin de Germaanse übermensch zich superieur mocht noemen, als hij zich eenmaal had losgemaakt van het zieke joods-christelijke ideaal van de naastenliefde.

Een Elite

Als goede oefening in de gewenste hardheid werd het officiële oorlogsdoel de totale uitroeiing van het "joodse ras", de communisten en de volledige stedelijke bevolking (dit laatste door uithongering). Zo kon een ideale samenleving worden geschapen waarin een elite van Germaanse kolonisatoren heerste over een onderlaag van ongeletterde Slavische Untermenschen, en die minder verweekt en verburgerlijkt zou zijn, en vooral blijven, dan het Duitse moederland.

Stalin daarentegen was zich (wellicht anders dan veel mensen beweren) wel degelijk bewust van een Duitse aanval maar probeerde tijd te winnen. Eerst door het pact te sluiten en een bufferzone te hebben tegen de Duitse agressie. Daarnaast moest de productie van al die nieuwe wapens opgezet worden en moest er getraind worden. Ook moest er een nieuwe militaire organisatie worden neergezet en was Stalin zelf verantwoordelijk geweest van de vernietiging van de hele toplaag van de Russische Rode Leger.

Er was tijd nodig om de fortificaties in het nieuwe land te bouwen en te bezetten. Hij hoopte dat Hitler nooit een tweede front zou beginnen, zoals die in WWI funest was geweest en ging er wel vanuit dat hij tijd genoeg had omdat eerst Engeland uitgeschakeld diende te worden. Vandaar ook dat hij niets in de weg wilde laten staan om de nazi’s te provoceren.

de duitse strategie

De Duitse strategie was de eenvoud zelve. In een toepassing van de in mei 1940 min of meer bij toeval ontdekte tactiek van de Blitzkrieg zouden vier pantserlegers de Sovjettroepen omsingelen. Dit moest ten westen van de rivieren de Dvina en de Dnjepr gebeuren. Na de vernietiging van de ingesloten troepen in de eerste weken, was het verder een kwestie van snel oprukken om het overigens weerloze land te bezetten.

Hitler zelf gaf na de uitschakeling van het Rode Leger de prioriteit aan een opmars op de flanken, waar de inneming van de wapenproductiecentra van Leningrad en Charkov het Rode Leger zou beroven van iedere mogelijkheid de oorlog voort te zetten. De generale staf gaf de voorkeur aan Moskou als hoofddoel: door het land zijn zenuwcentrum en centrale spoorwegknooppunt te ontnemen zouden de commandostructuur en bevoorrading worden lamgelegd.

Maar men was in ieder geval toch van plan die zomer een lijn te bereiken die zou lopen van Archangelsk via Gorki tot Stalingrad en Astrakhan. Voor die opmars had men een kleine vier maanden de tijd, want midden oktober zouden de dalende temperaturen het onverharde wegennet in onbegaanbare modderbanen veranderen: het water van de herfstregens zou niet meer verdampen.

Onmetelijke afstanden

Het bezetten van zo veel land was bijna onmogelijk, ook als er geen enkele tegenstand zou zijn geweest. In werkelijkheid zouden de Duitsers het grootste en zwaarst bewapende leger ter wereld op hun pad vinden. Van de precieze sterkte en bewapening van dat leger wist Hitler heel weinig, en wat hij wist verkoos hij te negeren. Dat gold overigens voor de meeste Duitse generaals.

Het Duitse bevel had als zwakte dat het geen goede spionagedienst bezat en dus ook geen complete informatie bezat over vijandelijke troepensterktes. Normaliter had men in die dagen voor een geslaagde aanval een numeriek overwicht over de gehele frontbreedte nodig van minimaal drie op één. Maar in dit geval was het de verdediger die een overwicht bezat: tweemaal zoveel manschappen, zesmaal zoveel tanks en artillerie.

Daarbij begunstigde de geografie het defensief enorm: grote rivieren liepen dwars op de opmarsrichting, de wegen doorsneden enorme moerasbossen en waren dus eenvoudig af te grendelen. De sovjets hadden dus een voor de hand liggende strategie tot hun beschikking die een volkomen succes garandeerde: de tactiek toepassen van het vertragend gevecht in de diepte. De Duitsers zouden na twee maanden een eindeloze reeks grendelstellingen te hebben doorbroken, totaal door hun manschappen en munitie heen zijn.

Inferieur

Halverwege Moskou had men ze dan kunnen opvegen. Toch heerste bij Hitler en de Duitse generaals optimisme. In 1918 had het Duitse leger in Rusland immers ook een kolossale overwinning behaald. De ondermaatse prestaties van het Rode Leger in de Winteroorlog droegen hier nog verder aan bij. Bovendien geloofden de nazi's dat de Slavische volkeren waaronder de Russen inferieur aan de Duitsers waren.

Men dacht dat na een snelle overwinning op het Rode Leger de Sovjetmaatschappij zou ineenstorten of in ieder geval niet meer in staat zou zijn tot serieuze tegenstand. De bevolking van de Oekraïne was zo goed als uitgehongerd, de mensen van de “bezette” staten klaar voor Revolutie en de inwoners van Rusland klaar met de collectivisatie van de grond en het communisme. Hitler beweerde: 'Trap de deur in en het hele verrotte bouwwerk stort in!'

Daarnaast kon Hitler schermen met het feit dat er uit vele Europese (militaire) hulp kwam. Bondgenoten zoals Spanje (de Blauwe divisie), Finland, Slowakije, Roemenië, Hongarije en Italië stuurden troepen, alhoewel inferieur aan de Duitse en lang niet genoeg.

De russische strategie

Het grote wonder van 1941 is dan ook niet dat de Sovjet-Unie standhield, maar dat de Duitsers nog zo ver kwamen. Tot 1938 was het Rode Leger volledig gericht geweest op het voeren van een aanvalsoorlog door gemechaniseerde troepen.

Toen kwam één van 's lands beste tactici, generaal Pavlov, terug uit de Spaanse Burgeroorlog met een verontrustende analyse. Tanks waren heel kwetsbaar gebleken voor antitankwapens. Ze moesten nauwer samenwerken met de infanterie. Tankeenheden moesten veel kleiner worden om ze hanteerbaar te houden.

Er moest een nieuwe generatie van veel beter gepantserde tanks ontwikkeld worden. En zo geschiedde. En toen kwam mei 1940 en dat zette alles op z'n kop. Eensklaps werd duidelijk dat de oude lijn de juiste was geweest en Pavlov een reactionair. De Duitsers bewezen dat de Blitzkriegtactiek superieur was. De Stavka (de Sovjet generale staf) zou er voor waken die fouten te herhalen.

De Sovjettroepen werden opgesteld in mobiele onversterkte concentraties. Die hadden echter niet als opdracht de Duitse pantsereenheden tegen te houden Integendeel, die zou men zo ver mogelijk laten oprukken, zodat ze zo kwetsbaar mogelijk zouden raken.

Omsingelingstactieken

De taak om ze dan door massale omsingelingsaanvallen te vernietigen, was toebedacht aan maar liefst 31 nieuw op te richten gemechaniseerde korpsen, ieder korps nog groter dan een heel Duits pantserleger. Omdat er nog lang niet genoeg nieuwe tanks waren geproduceerd, werden alle tanks weer bij de infanteriedivisies weggehaald. Deze pantserreserves werden diep in het territoir achter de hand gehouden, om pas ingezet te worden als de Duitse aanvalsdoelen duidelijk werden.

Na de vernietiging van de Duitse pantserlegers zouden de mobiele Russische infanterielegers met ondersteuning van de gemechaniseerde korpsen de Duitse infanterielegers, kwetsbaar in hun opmars, terugwerpen. De linkerflank van het Rode Leger werd enorm versterkt om het zwaartepunt in de aanval te kunnen vormen. Na de vernietiging van de Duitse Legergroep Zuid, moest die linkerflank vanuit de Oekraïne een enorme omtrekkende beweging maken door Polen naar de Oostzee.

Dit zou de opmaak zijn voor de vernietiging van de dan omsingelde Legergroepen Midden en Noord. Was zo de gehele Wehrmacht eenmaal verpletterd, kon de triomfantelijke bevrijding van de rest van Europa niet uitblijven.

stalin's hoop

Eén van de grootste twistpunten op dit moment is de vraag of Stalin nu wel of niet een preventieve aanval had gepland - waarbij de Duitsers dan toevallig eerder toesloegen. Uit het bovenstaande zal duidelijk zijn geworden dat Stalin in ieder geval niet had gekozen voor een bescheiden en timide opstelling.

Voor het bestaan van een concreet plan om de eerste klap te verkopen, zijn echter geen duidelijke bewijzen gevonden. Het lijkt erop dat de historici zich hebben laten misleiden door de keuze voor een actieve verdediging.

Wel zeker is dat Stalin hoopte dat de oorlog zou uitblijven - in ieder geval tot 1942 - en dat hij er alles aan gedaan had om een escalatie van een toevallig grensgevecht te voorkomen: het was de grenstroepen zelfs verboden om Duits vuur zonder uitdrukkelijk bevel daartoe te beantwoorden!

Een preventieve aanval had bepaalde voordelen gehad: een schokeffect; verstoring en vertraging van de Duitse plannen; enorm munitieverbruik. Maar er zouden ook zeer grote nadelen geweest zijn: grote verliezen als men de Duitsers in versterkte stellingen aanviel; grote kwetsbaarheid voor een tegenaanval van hun pantsereenheden.

Blitz-aanval

Achteraf bezien zou natuurlijk bijna alles beter zijn geweest, dan wat er werkelijk te gebeuren stond. Al op 22 juni werd het duidelijk dat er voor het Rode Leger iets helemaal mis aan het gaan was. Inderdaad, de Duitse pantserdivisies rukten met verbluffende snelheid op.

Zo snel zelfs dat de gemechaniseerde korpsen meestal achter de feiten, en de Duitse tanks, aanholden. In hun geforceerde opmars vielen de meeste eigen tanks óf door pech uit óf liepen zelf in een Duitse hinderlaag, in plaats van omgekeerd. Het voeren van een bewegingsoorlog tegen het best georganiseerde leger van de wereld bleek véél te hoog gegrepen.

Het Russische officierenkorps, vier jaar eerder al voor een groot deel uitgemoord tijdens de Zuiveringen, was het ontwend om zelf het initiatief te nemen. Kleine afwijkingen van standaardsituaties leidden tot een enorme verwarring en een snelle ineenstorting van de verdediging.

Daarbij kwam nog dat de bevelstructuur zeer bureaucratisch was en initiatieven door bevelhebbers in het veld altijd moesten worden overlegd over veel bevellagen naar de Stavka. De door de Duitse pantserspitsen afgesneden infanterielegers konden zonder tanks niet effectief aanvallen en zich zonder veldversterkingen niet verdedigen.

Numerieke overmacht

Ze bleven passief op de Duitse initiatieven reageren totdat ze op den duur veranderd waren in een angstige horde vluchtelingen, waarvan sommigen zich snel overgaven, anderen in de oerbossen verdwenen, en velen dwars door de kleinere Duitse eenheden heen naar het oosten ontsnapten.

Alleen Legergroep Zuid had moeite de weerstand van de enorme numerieke overmacht aan Sovjettroepen en hun nieuwste tanks te overwinnen; Legergroep Noord stond na één maand 100 kilometer voor Leningrad; Legergroep Midden had toen Smolensk bereikt, en dus twee derde van de afstand naar Moskou al afgelegd.

Van alles werd er geprobeerd in de Russische geledingen; er werden “blok-divisies” ingericht die werden neergezet om terugtrekkende soldaten dit te verhinderen, hoge leidinggevende van het Westerse front van het begin van de oorlog werden allen doodgeschoten en er werden strafdivisies ingericht gevormd door kampbewoners, deserteurs en ander soorten. Zij werden verplicht Duitse mijnenvelden in te lopen en/of Duitse posities te achterhalen.

duitse problemen

De Duitse chef generale staf, generaal Franz Halder, schreef in zijn oorlogsdagboek: "Na twee weken al is de oorlog gewonnen". Twee weken later voegde hij er wrang aan toe: "maar de vijand schijnt niet te weten dat hij verloren heeft...".

Voor het slagen van de Duitse strategie was het essentieel dat na vijf weken iedere weerstand van betekenis was verdwenen. Na die tijd waren de troepen simpelweg door hun munitie en brandstof heen. Door een afwijkende spoorwijdte was het Russische spoorwegnet maar beperkt inzetbaar.

Het zou vele maanden duren voordat de spoorbreedte aangepast was. Het Duitse vrachtwagenpark was ontoereikend en door het zware gebruik sleten de vrachtwagens even snel weg als ze geproduceerd konden worden. Men wist dit terdege, maar had welbewust het risico van een logistiek falen op de koop toe genomen.

Men had zijn ogen helemaal gesloten voor het simpele feit dat men zonder brandstof hoe dan ook nooit de Wolga had kunnen bereiken, zelfs als er geen enkele Russische soldaat meer was komen opdagen.

Stalin leek inderdaad maar niet te begrijpen dat hij al verslagen was. Nu wreekte zich de gebrekkige informatie die de Duitse inlichtingendiensten hadden verschaft. Wat men nu gedood of gevangen had, vormde maar een vijfde van de primaire mobilisatie van het Rode Leger: zes miljoen man.

Daarnaast had men een getrainde reserve van 14 miljoen. Tussen 22 juni en 1 september werden daaruit 2,5 miljoen man opgeroepen. Voor de 44 maanden die de oorlog daarna nog zou duren, werd daar iedere maand gemiddeld bijna een half miljoen man aan toegevoegd.

Nieuwe legers

Voor hun verbaasde ogen zagen de Duitse generaals hun stafkaarten rood opbloeien. Het Russische spoorwegnet stiet in een razend tempo complete legers uit. Eind juli lag bij Smolensk en Kiev het hele front weer vol met verse divisies. Legergroep Zuid meldde niet meer op eigen kracht te kunnen oprukken. Legergroep Noord had hetzelfde verhaal: bij de moerassen van de Loega leek de weg naar Leningrad finaal geblokkeerd.

De Wehrmacht had nu de rest van de maand augustus nodig om de geslonken voorraden weer enigszins te kunnen aanvullen. Het Duitse opperbevel ruziede in die rustperiode over de verdere strategie. De oorspronkelijke streefdoelen waren nu natuurlijk onhaalbaar. Stalin deed een vredesaanbod, waarbij de Duitsers de veroverde gebieden mochten behouden. Voor Hitler was dat onacceptabel.

Dit moest een strijd worden op leven en dood. In dat geval prefereerden de meeste Duitse generaals nog steeds een directe aanval op het hart van de vijand, Moskou. Hitler begreep echter dat dan de Russische wapenindustrie intact zou blijven.

Diepte-verdediging

Het centrum moest de 3e pantsergroep (Hermann Hoth) afstaan om de aanval op Leningrad te ondersteunen. De 2e pantsergroep (Heinz Guderian) kreeg, tegen zijn zin, opdracht naar het zuiden op te rukken om de Sovjetlegers rond Kiev te vernietigen. In september lukte hun dat ook. Hoewel het Rode Leger niet meer probeerde de Duitsers met hun eigen spel te verslaan, verdedigde het zich nog steeds niet in de diepte.

Het was overgegaan op een traditionele lineaire verdediging. Dat leidde weliswaar tot grotere Duitse verliezen, maar ook tot een snelle ineenstorting als de Panzerdivisionen eenmaal waren doorgebroken.

Toch bracht de uitschakeling van Leningrad en Charkov niet de verwachte analoge ineenstorting van de Sovjetwapenproductie. Er was alleen een dipje. Een groot deel van de machines was op tijd gedemonteerd en vervolgens overgebracht naar nieuwe centra in de Oeral, zoals Jekaterinenburg, Nizjni Tagil en Tsjeljabinsk, die weldra iedere drie weken evenveel zouden produceren als Duitsland in heel 1940. Een miljoen wagons met industriële spullen werden van west naar oost in totaal getransporteerd.

Dit was maar een onderdeeltje van een systematische verwoesting van alle gebieden die werden opgegeven.

de duitse aanval loopt vast

Begin oktober verzamelden zich de meeste Duitse pantserdivisies voor Operatie Typhoon, de aanval op Moskou. Opnieuw werden de Sovjetlegers omsingeld en vernietigd. De weg naar Moskou leek open. Dat was slechts een illusie: daar waren zich de volgende Sovjetlegers al weer aan het formeren.

Maar nog voor het tot een werkelijke strijd om de hoofdstad kon komen, viel de Duitse opmars stil. De vier maanden waren voorbij. De temperatuur daalde, de wegen veranderden in modderbanen. De aanvoer van munitie en andere noodzakelijke goederen viel stil.

Toen in november de eerste vorst de wegen weer begaanbaar maakte, drongen de generaals er bij Hitler op aan het leger te laten terugvallen in veilige winterposities. Want terwijl de Russen zich via hun spoorwegnet op hun gemak hadden kunnen versterken, waren de Duitse troepen volledig uitgeput en vaak zonder brandstof, munitie of zelfs maar voedsel. Hitler echter riep op tot een "allerlaatste krachtsinspanning".

Het is niet duidelijk wat die had moeten bereiken; men had Moskou misschien nét kunnen innemen, maar nooit kunnen behouden: dezelfde situatie waarin Napoleon verkeerde in 1812, en waarin de Duitsers zouden hebben verkeerd, indien zij een maand eerder aan hun opmars waren begonnen.

Het oorspronkelijke strategische doel om het grootste verkeerskruispunt van Rusland in handen te krijgen schrompelde daarmee ineen tot een poging om zowel het Duitse moreel op te vijzelen als het moreel van het Rode Leger te ondermijnen.

Dit laatste zou waarschijnlijk moeilijk te realiseren zijn geweest: Stalin zorgde er wel voor, dat zo weinig mogelijk mensen wisten van de vooruitgang die het Duitse leger boekte. Hoe het ook zij, de Duitse aanval liep rampzalig af. De Russen keken het nog drie weken aan terwijl de Duitsers naderbij kropen. Toen die binnen het bereik van hun nieuw opgerichte legers waren gekomen, viel de winter pas écht in.

Bij temperaturen van ver onder nul vielen bijna alle Duitse artilleriestukken en tanks uit; hun troepen, niet voorzien van speciale winteruitrusting, begonnen op grote schaal aan bevriezingsverschijnselen te lijden en ook het dodental liep op. Op dat moment sloeg het Rode Leger toe. Legergroep Midden werd teruggedreven, bijna omsingeld en kon ternauwernood de totale ondergang afwenden.

Het verlies aan mankracht was zo groot dat de Wehrmacht zich daar nooit meer van zou herstellen. In totaal vielen in de gehele operatie Barbarossa tot en met operatie Tyfoon meer dan 830.000 Duitse doden en gewonden.

film

"Cross of Iron" - (1977; 7,5)

De film gaat over een gedesillusioneerd Duits peloton aan het Oostfront met Steiner als belichaming van de totale idiotie van oorlog.

Onder begeleiding van een scherp contrasterend kinderkoor en gruwelijke dia's ontvouwt zich een orgie van plastisch geweld waaruit iedere individuele soldaat op zijn eigen manier probeert te ontsnappen.

zie ook:

Klik hier voor geschiedenis - RUSLAND >>>