Napoleon en de Grand Armee

Op 25 juli 1807 werd de Vrede van Tilsit gesloten tussen het Franse keizerrijk, Pruisen en Rusland. De voorwaarden van deze vrede zorgden op een tweetal punten voor een hoop onvrede van beide zijden; ten eerste was dat Rusland zich nu ook moest houden aan het continentale stelsel, een tegen de Britten gerichte handelsoorlog.

Dit leidde tot klachten van de Russische handel en nijverheid omdat ze in de Britten een belangrijke handelspartner verloren. Omdat de Russische economie schade opliep stelde tsaar Alexander I voor enkele versoepelingen van het continentale stelsel in te voeren. Napoleon wilde daar niets van weten. Alexander besloot daarop het contact met de Britten toch te herstellen.

Ten tweede bepaalde de Vrede van Tilsit dat het Groothertogdom Warschau werd gevormd. De Russen zagen dit als een eerste teken van het herstel van Polen en zij vonden een groot machtsblok aan hun grens ongewenst. Dit alles zorgde voor een bekoeling van het verbond tussen Frankrijk en Rusland. Napoleon was niet uit op oorlog, maar hij was er zich wel van bewust dat hij op de nodige bondgenoten kon rekenen die klaar stonden om hem te steunen in geval van oorlog.

Met groot machtsvertoon hoopte Napoleon dat hij tsaar Alexander I kon overtuigen om te onderhandelen. In 1811 hervatte Rusland de handel met Groot-Brittannië. Toen tsaar Alexander I niet naar de Franse protesten luisterde, verklaarde Napoleon op 22 juni 1812 de oorlog aan Rusland.

Besmettelijke ziekten onder de Fransen

Hierbij werden alle voorraden weggehaald en zelfs de waterputten vergiftigd, waardoor er in het Franse leger allerlei besmettelijke ziekten uitbraken. Napoleon werd door deze tactiek gedwongen om het gebied steeds verder binnen te gaan met gebrek aan voorraden en vele schermutselingen.

Op 15 augustus, Napoleons verjaardag, trokken zijn troepen de rivier de Dnjepr over. De politieke druk op Barclay om de strijd aan te gaan en zijn hardnekkige weigering, die door het volk als onvergeeflijk werd beschouwd.

De Russen wisten uiteindelijk, na de onbesliste Slag bij Smolensk van 16 tot 18 augustus, een defensieve positie te creëren bij Borodino en gingen eindelijk de slag aan. De Slag bij Borodino op 7 september was de bloedigste strijd dag in de napoleontische oorlogen. Het Russische leger kon slechts de helft van zijn troepen mobiliseren op 8 september en werd gedwongen zich terug te trekken, waarbij de weg naar Moskou openviel.

Koetoezov gaf daarop opdracht om de stad te evacueren. Op dat punt waren de Russen erin geslaagd om grote aantallen versterkingen aan het leger toe te voegen, waardoor het totale aantal van de landtroepen in 1812 op hun hoogtepunt kwam met 904.000 man.

Hierbij moeten misschien nog eens 100.000 uit de nabije omgeving van Moskou worden opgeteld, die bestonden uit de verspreide troepen van Koetoezov na de slag bij Borodino, die zich toen aan het hergroeperen waren.

De Russische branden

Door de langdurige branden ging alles wat de Fransen van nut kon zijn zoals de voedselvoorraden, graanschuren, pakhuizen met textiel en leer in de vlammen op. Omdat ook het Kremlin in vlammen op ging nam Napoleon z’n toevlucht in het Petrovsky paleis.

Vanwege het gebrek aan voedsel en een dreigende Russische aanval vertrok Napoleon uiteindelijk op 20 oktober zonder een capitulatieverklaring of een antwoord op zijn vredesvoorstel aan tsaar Alexander I uit de stad en begon aan de lange weg terug.

Gedurende het vijf weken durende verblijf in Moskou verloren de Fransen 15.500 man. De rancuneuze Napoleon gaf echter, voor het verlaten van de stad, nog opdracht om het Kremlin, de oude citadel die dateert van de stichting van de tsarenmonarchie der Romanovs, en alle nog intact zijnde openbare gebouwen te verwoesten. Vele ontstekers lieten het echter afweten en al was de schade groot, het Kremlin werd niet echt verwoest.

Napoleon zou later verklaren dat als hij veertien dagen later uit Moskou was vertrokken, hij Koetoezovs leger, dat bij Taroetino was gelegerd, had kunnen vernietigen. Hoewel dit de verdediging van Rusland niet weerloos zou hebben gemaakt, zou hij daarmee het land wel hebben ontdaan van het enige leger dat in staat was om de Fransen te treffen in de strijd.

Dezelfde route terug

Het bedreigende leger van Koetoezov en de Kozakkenaanvallen (o.a. bij Malojaroslavets) dwong de resten van de Grande Armée dezelfde route te nemen over Smolensk, Korytnia, Nov, Krasny, Ladi, Orsja, door verlaten en verwoeste steden en dorpen heen, als op de heenweg. Koetoezov zette opnieuw partizanentactieken in, waarbij constant steekaanvallen werden gedaan op de Franse troepenlijn waar deze het zwakst was. De lichte Russische cavalerie, waaronder bereden kozakken, viel geïsoleerde Franse eenheden aan en verspreidden die.

Op deze terugtocht vernam Napoleon na het verlaten van Smolensk dat de Russische bevelhebber Malojaroslavets hem bij Krasny de pas zou afsnijden. Om zich te wapenen tegen een eventuele gevangenschap verzocht Napoleon dokter Yvan hem een dosis vergif te bereiden dat hij voortaan in een zwart zijden zakje om zijn nek droeg. De bevoorrading van het leger werd onmogelijk: door het gebrek aan gras raakten de overgebleven paarden van het leger verzwakt, waarbij ze bijna allemaal stierven of werden gedood door hongerige soldaten.

Omdat de paarden verdwenen, hield de Franse cavalerie ook op te bestaan, waardoor cavaleriesoldaten gedwongen werden om in hun ongemakkelijke kaplaarzen verder te lopen.

Achterlating goederen

Daarnaast betekende het ontbreken van paarden dat kanonnen en wagens moesten worden achtergelaten, waardoor het leger zonder artillerie en bevoorradingskonvooien kwam te zitten. Hoewel het Franse leger na de veldtocht in 1813 al vrij snel het gebrek aan artillerie wist aan te vullen, vormde de achterlating van de bevoorradingswagens een enorm probleem voor het verdere verloop van de oorlog, aangezien duizenden van de beste militaire wagens werden achtergelaten in Rusland.

De honger dreef de soldaten er verder toe om alles te eten wat maar voorhanden was, paarden en zelfs honden en katten.

Toen honger en ziektes hun tol begonnen te eisen en de koude herfstregens overgingen in de ijskoude winter, waarbij bevriezing nog meer levens eiste, vloog ook het aantal soldaten dat deserteerde omhoog. De meesten van deze deserteurs werden echter ofwel gevangengenomen of direct geëxecuteerd door Russische boeren. Het Russische woord sjaromyzjnik; "bedelaar", "bedrieger") komt van het Franse 'cher ami' ("beste vriend"), aangezien de soldaten de lokale bevolking om hulp smeekten tijdens de extreem koude winter.

De alomtegenwoordige kozakken die de slinkende Grande Armée als hyena's beslopen, grepen de achterblijvers en de gewonden en beroofden hen van de buit uit Moskou. Toen de koude feller werd, schiepen de kozakken er een genoegen in om deze ongelukkigen tot op de blote huid uit te kleden en hen naakt achter te laten in de besneeuwde wildernis.

Napoleon keert huiswaarts

Zijn vroegtijdig vertrek zette kwaad bloed, omdat hij hiermee zijn leger in de steek liet. Murat deserteerde vervolgens om zijn Koninkrijk Napels te verdedigen, waarbij hij het bevel over het leger liet aan Napoleons voormalige stiefzoon Eugene de Beauharnais.

In de daaropvolgende weken slonk de Grande Armée, die de oversteek van de Berezina overleefd had, sterk in aantal door ondervoeding en de extreme koude. Men ging zich zelfs te buiten aan kannibalisme.

Het sterk uitgedunde leger sjokte bij zeer strenge vorst verder tot zij op 7 december in een van oorlogsgeweld gespaard Vilnius aankwamen, daarna verder in westelijke richting tot een spookleger in het Oost-Pruisische Koningsbergen aankwam, waar Franse reserve-eenheden gestationeerd waren.

Het belang van Frankrijk

Twee dagen eerder vertrok Napoleon richting Parijs waar hij op 18 december arriveerde. De keizer vond dat nu zijn aanwezigheid in Parijs geboden was, in het belang van Frankrijk, het keizerrijk en het leger zelf. Van Napoleons leger overleefden slechts ongeveer 20.000 man de veldtocht. De Russen verloren tijdens de weinige gevechten in het open veld ongeveer hetzelfde aantal soldaten, maar de verliezen onder de burgerbevolkingen langs het verwoeste oorlogspad lagen veel hoger. In totaal kwamen ongeveer 1 miljoen mensen om het leven, ongeveer gelijk verdeeld tussen de Fransen en de Russen.

Toen de eerste Russische kozakken het Duitse grondgebied binnentrokken, liepen de Pruisen en verscheidene andere Duitse staten massaal over naar de Russen, wat leidde tot de Zesde Coalitie.