Opstand Warchau (1944)

De Warchau opstand is een Poolse opstand geweest tegen de nazi-bezetters in de nazomer van 1944 toen de Russen op een steenworp afstand stonden van de Poolse hoofdstad. Zij wilden de stad bevrijden voordat de Russen dit zoude doen.

Na twee maanden vechten in de puinhopen van de stad zonder enige hulp van de Sovjets moesten de opstandelingen het ongelijke gevecht opgeven.

Resultaat was duizenden doden en een Warchau in puin. Een paar maanden later zou het Rode Leger de stad pas bevrijden zonder noemenswaardige Duitse tegenstand.

Het Poolse verzet (Armia Krajowa of AK) hoopte op een opstand in de toekomst tegen de Duitse bezetters gelijk met een aanval van de Westerse Geallieerden. De Sovjets hadden Polen aangevallen in 1939 met hun toen nog “nazi-bondgenoten” en de relatie was verder bekoeld na het vinden van de massagraven van Katyn.

In 1943 werd wel duidelijk dat het niet de Geallieerden zouden zijn die Polen eventueel zouden bevrijden maar toch het Rode Leger. Op 13 juli 1944 kwam de planning in een stroomversnelling, toen de Sovjets de vooroorlogse Poolse grens overschreden.

Russische goelag

Op dat moment moesten de Polen een beslissing nemen: hetzij een opstand beginnen in deze moeilijke politieke situatie met het risico geen steun te ontvangen van de Sovjets, hetzij géén opstand en de kans lopen om als collaborateurs en lafaards in Sovjetpropaganda te worden afgeschilderd.

De urgentie van deze beslissing werd groter toen duidelijk werd dat na succesvolle Pools-Russische samenwerking bij de bevrijding van verschillende steden (opstand van Vilnius), de Russische geheime dienst NKVD Poolse AK oppakte en ze naar de goelag stuurde als ze zich niet bij het Rode Leger wilden of konden aansluiten.

Veel officieren werden ook direct door de NKVD geëxecuteerd. Langzamerhand werd een van de doelstellingen van de opstand aldus het zelf bevrijden van Warschau vóór de komst van het Rode Leger.

De “AK” zag dit als een poging het verzet te neutraliseren en riep de bewoners van Warschau op deze oproep te negeren. De officiële Sovjetpropaganda beschuldigde het Poolse verzet ervan niet te vechten tegen de gezamenlijke vijand.

Toen in juni en juli 1944 het Rode Leger Warschau naderde, riepen Sovjetradiozenders op tot een algehele opstand in Warschau om de verbindingslijnen af te snijden van Duitsers die zich nog aan de rechteroever van de Weichsel bevonden.  

Op 25 juli keurde de Poolse regering in ballingschap de plannen voor de opstand goed. Uit angst voor Duitse represailles voor de geweigerde opkomst van de 100.000 Poolse mannen en de (foutieve) veronderstelling dat het Rode Leger op het punt stond Warschau te betreden, gaf generaal Tadeusz Komorowski opdracht tot volledige mobilisatie van alle Armia Krajowastrijdkrachten in de regio Warschau voor 1 augustus 1944. Ondanks twijfels over de militaire kansen van een grote opstand, ging de planning gewoon door.

Twee dagen eerder bereikten de eerste Russische verkenningseenheden de buitenwijken van Warchau. 

Generaal Antoni Chruściel was de Poolse commandant in Warchau en leidde  zo’n 50.000 leden van de “AK” waarvan de helft bewapend en gevechtsklaar. Velen van hen waren voormalige militairen van het Poolse leger en hadden in de afgelopen jaren in het geheim geoefend voor de opstand.

Naast andere kleinere verzetsgroepen waren er vele vrijwilligers die tijdens de opstand spontaan meededen aan de gevechten, waaronder een groep joden die gered waren uit het Gesia-concentratiekamp in de ruïnes van het Getto van Warschau. Grootste probleem was het gebrek aan wapens – ondanks dat tijdens de opstand nog honderden machinepistolen, vlammenwerpers enkele mortieren en zelfs een pantserwagen geproduceerd werden.

Gedurende de opstand verkregen de Polen verder materieel uit lucht afworpen en door het buitmaken van vijandelijk materieel, waaronder enkele pantservoertuigen en tanks.  

Het Duitse garnizoen van Warschau telde op 1 augustus 1944 ongeveer 10.000 troepen. Samen met nabij gelegerde troepen telde de Duitse troepenmacht ongeveer 16.000 goed bewapende Wehrmacht-, SS- en politietroepen. De Duitsers waren al maanden bezig met voorbereiden op een beleg van Warschau en hadden de sleutelposities in de stad gefortificeerd met betonnen bunkers en prikkeldraad. In de omtrek van Warschau bevonden zich ook nog 90.000 andere Duitse troepen.

Een deel van deze 'Duitse' troepen waren collaborerende Russische, Centraal-Aziatische en Oekraïense troepen (RONA-brigade, niet te verwarren met het ROA), die onder bevel stonden van de Duitsers.

Op 1 Augustus om 17:00 plaatselijke tijd begon de opstand in Warchau als onderdeel van een landelijke opstand (Operatie Storm). Stalin was woest over het feit dat hij niet geconsulteerd was in de besluitvorming van de opstand en vermoedde dat Polen onder één hoedje speelde met de westelijke geallieerden. De eerste twee dagen bepaalden het slagveld voor de rest van de opstand.

De grootste Poolse successen werden behaald in 3 districten (waaronder de oude stad) terwijl in andere wijken de vorderingen zeer moeizaam waren; de Duitsers hadden soms alle sleutelposities nog in handen. Alle eenheden in de stad leden zware verliezen, ongeacht de mate van succes.

Totaal geïsoleerd

Ernstiger was dat de meeste eenheden geen aansluiting konden krijgen met elkaar of met buiten de stad, waardoor de wijken grotendeels geïsoleerd bleven. Na de eerste gevechten gingen de meeste eenheden over op een defensieve strategie, terwijl de burgerbevolking in de hele stad barricades oprichtte. Na drie dagen vechten begonnen de Duitsers versterkingen te ontvangen.

SS-generaal Erich von dem Bach-Zelewski werd tot opperbevelhebber benoemd en zette onmiddellijk de tegenaanval in. Zijn belangrijkste begindoelstelling was de omsingelde Duitse bolwerken te ontzetten en de Armia Krajowa de toegang tot de Weichsel te beletten.

Op 5 augustus bevrijdden de Polen de ruïnes van het Getto van Warschau, waaronder de Gesia en Pawiak concentratiekampen die zich daar nog bevonden. Vele honderden gevangenen werden bevrijd. Dezelfde dag begonnen de Duitsers ook met massa-executies in de wijk Wola, waarbij uiteindelijk tussen de 40.000 en 60.000 burgers werden afgeslacht.

Het doel van deze massamoorden was de wil van de opstandelingen te breken en de opstand snel te beëindigen zonder kostbare straatgevechten. Twee dagen later zetten de Duitsers tanks in waarbij als menselijk schild werden gebruikt. Ook worden luchtbombardementen uitgevoerd.  

Zware gevechten

Tussen 9 en 18 augustus vonden zeer hevige gevechten plaats rond de oude stad en het Bankowyplein, met succesvolle Duitse aanvallen en Poolse tegenaanvallen. Wederom begingen de nazi's zware oorlogsmisdaden door het opzettelijk aanvallen en platbranden van (duidelijk gemarkeerde) ziekenhuizen: honderden aan het bed gekluisterde patiënten verbrandden levend. De oude stad hield stand tot eind augustus, maar een gebrek aan munitie en andere voorraden maakten verdere verdediging onmogelijk.

Op 2 september evacueerden ongeveer 5300 opstandelingen en burgers via het rioleringsstelsel (dat dan al het belangrijkste verbindingsnet vormt tussen de wijken) naar andere wijken die nog in handen waren van de AK.

Hoop is daar als het Rode Leger op 10 september de oostoever van de Weichsel bereikt. Eenheden van de daar gestationeerde AK soldaten verwelkomen de bevrijdende Russen.

De NKVD arresteerde echter iedereen en deporteerde de meesten naar Siberië. De oversteek wordt door Stalin voor 4 maanden uitgesteld met als reden dat de aanvoerlijnen te lang zijn geworden. De Duitsers snappen er niets van dat de Sovjets de opstandelingen niet te hulp komen maar zijn de Russen dankbaar.

Het enige onderdeel van het Rode Leger dat daadwerkelijk hielp was het Eerste Poolse Leger. Een deel van hen stak de rivier over en maakte contact met de AK. Zonder voldoende artillerie- en luchtsteun konden ze echter weinig uitrichten en moesten ze zich met zware verliezen terugtrekken. De Poolse generaal zou direct van z’n functie worden ontheven.  

Operatie Market Garden

De Poolse 1e Onafhankelijke Parachutistenbrigade, die speciaal was opgericht om een opstand te ondersteunen, werd in plaats daarvan ingezet bij de Operatie Market Garden (Arnhem) in Nederland. De RAF en Poolse luchtmacht maakten 223 bevoorradingsvluchten, waarbij 34 vliegtuigen verloren gingen. Deze vluchten waren voornamelijk symbolisch van aard, omdat de vliegtuigen vanuit het verre Italië moesten vertrekken en daardoor weinig lading konden vervoeren.

De Sovjets wierpen op 13 september eenmalig voorraden af (zonder parachutes waardoor het levensgevaarlijke projectielen werden), maar verder hielden zij zich vooral bezig met het ontzeggen van landingsrechten aan de geallieerde bevoorradingsvluchten en haalden zelfs enkele van die vliegtuigen neer.

Eén van de redenen waarom de Opstand van Warschau mislukte was de onwil van het Rode Leger de opstandelingen echt te hulp te schieten.

Algehele stop

Het Rode Leger kreeg van hogerhand het bevel halt te houden aan de oostoever van de Weichsel, en geen aansluiting te zoeken met, of hulp te bieden aan, de opstandelingen.

Dit bevel van hogerhand kwam van Stalin die om politieke redenen (Polen moest een aan Moskou onderworpen satellietstaat worden) belang had bij het mislukken van de opstand. Maar ook de aanvang van de opstand was dramatisch; ondanks verhoogde activiteit en vroege gevechten met opstandelingen hadden de Duitsers niet door dat er een opstand op uitbreken stond.

De Duitsers hadden geen draaiboek klaarliggen voor een opstand, maar ze kregen wel een uur voor uitbreken inlichtingen dat er een opstand zou losbarsten (waarschijnlijk via een Poolse vrouw). Door het ontbreken van het verrassingseffect, het feit dat het nog daglicht was en de verre van volledige mobilisatie betekende dat veel van de aanvankelijke doelstellingen van de opstand niet gehaald werden.

Tenslotte was de Geallieerde hulp uit het Westen ontoereikend en de aanwezigheid van de vele Duitse troepen in de stad teveel.

De Duitsers ontwapenden de AK strijders en stuurden 15.000 van hen naar krijgsgevangenkampen in Duitsland. Zo'n 5 à 6000 opstandelingen ontsnapten verborgen tussen de burgerbevolking.

Van de ongeveer half miljoen burgers werden 90.000 naar werkkampen gestuurd en 60.000 naar de concentratiekampen, de rest werd de stad uitgedreven en vrijgelaten. De Duitse verliezen bedroegen meer dan 17.000 gesneuvelden en 9000 gewonden. Ook waren o.a. honderden tanks en zelfs drie vliegtuigen verloren gegaan. Zo’n 85% van de stad lag in puin.

Nadat de stad was ontvolkt, begonnen de Duitsers met de systematische verwoesting van de resterend bebouwing. Ploegen van genietroepen werden met explosieven en vlammenwerpers de stad ingestuurd waarbij ze huis na huis platbrandden.

Speciale aandacht besteedden ze aan historische gebouwen en monumenten, niets van enige culturele waarde mocht blijven staan. Duitse plannen behelsden dat na de oorlog een groot meer zou komen op de plek waar Warschau had gestaan. Het Rode Leger stak uiteindelijk de rivier over op 17 januari, 1945.

Ze veroverde de ruïnes van Warschau binnen enkele uren met nauwelijks enig verzet van de Duitsers.

Velen daarvan werden verbannen naar de goelag in Siberië of geëxecuteerd. De opstandelingen die naar de krijgsgevangenkampen waren gestuurd en later door de westelijke geallieerden werden bevrijd, bleven meestal in het Westen, zoals de commandanten Tadeusz Komorowski en Antoni Chruściel. 

Kennis over de Opstand van Warschau, ongelegen voor Stalin, werd door de propaganda van communistisch Polen verdraaid: de nadruk lag op het mislukken van de opstand en kritiek op het optreden van het Rode Leger was taboe. De eerste serieuze en gesanctioneerde publicaties over de opstand kwamen pas eind jaren tachtig in Polen in het openbaar.

In het Westen was het verhaal over het Poolse gevecht voor Warschau met weinig hulp van buiten op zijn zachtst gezegd een heet hangijzer, vooral nadat het Westen het door de Sovjet-Unie gecontroleerde communistische regime in Polen erkende. Als gevolg hiervan werd het verhaal over de opstand jarenlang in het Westen nauwelijks gepubliceerd. Pas na de val van het communisme zou hier verandering in komen.