Marlbork, Torun en Lodz

Toen Duitse troepen Łódź in september 1939 bezetten, had de stad een bevolking van 672.000 mensen, meer dan een derde van hen Joden. Łódź grensde aan de Warthegau regio van het Rijk en werd omgedoopt in Litzmannstadt ter ere van een Duitse generaal, Karl Litzmann, die in 1914 met Duitse troepen (succesvol) in het gebied opereerde.

 

Als zodanig had de stad een proces van arisering ondergaan: de joodse bevolking zou worden uitgezet naar het Generaal-Gouvernement en de Poolse bevolking zou aanzienlijk worden verlaagd en omgevormd worden tot een slaven-arbeidersvolk.

 

De iconische bruggen

De getto die tijdelijk zou zijn werd in het noordelijke (oude) gedeelte van Lodz gebouwd waar de meeste Joden woonden. Bruggen werden naar de verschillende delen aangebracht waar o.a. trams onderdoor reden. Twee Duitse politie eenheden patrouilleerden rond de getto en een Joodse politiemacht werd geleid door een autocratisch geleidde Joodse Raad. Enig contact tussen de Joden in het getto en mensen daarbuiten werd strikt verboden.

 

Het contact met mensen buiten het getto werd ook aangetast door het feit dat Łódź een 70.000 mensen sterke Duitse minderheid had, die loyaal aan de nazi's waren. In andere getto's in heel Polen ontstond tussen het getto en de buitenwereld een bloeiende ondergrondse economie op basis van de smokkel van voedsel en vervaardigde goederen.

 

In Łódź was dit echter praktisch onmogelijk en de Joden waren volledig afhankelijk van de Duitse autoriteiten voor voedsel, medicijnen en andere vitale benodigdheden. De bijzondere situatie van het getto van Łódź verhinderde uitingen van gewapend verzet die synoniem zijn geworden met de laatste dagen van het getto van Warschau, dat van Wilna en van Białystok, en andere getto's in bezet Polen.

 

De stad is Jodenvrij

Rumkowski’s aanmatigend autocratie, het mislukken van pogingen om voedsel binnen te smokkelen, en daarom ook wapens, en de overtuiging dat de productiviteit zou zorgen voor overleving, sloot elke poging tot gewapende opstand uit. Om de situatie nog verder op scherp te zetten werd als enig wettig betaalmiddel een speciaal gettogeld ingesteld. Nadat op 1 oktober 1940 de deportatie naar het getto was voltooid, werd de stad Judenfrei (vrij van joden) verklaard.

 

Omdat er veel joden uit de stad waren gevlucht, was de bevolking van het getto na zijn oprichting ‘slechts’ 164.000. In de jaren daarna werden Joden uit Centraal-Europa, zelfs zover als uit Luxemburg, naar het getto gedeporteerd; er was ook een kleine Roma-bevolking geherhuisvest (Porajmos).

 

Heinrich Himmler riep al in 1943 op tot de definitieve liquidatie van het getto, waarbij een handvol werknemers moesten verhuizen naar een concentratiekamp buiten Lublin, terwijl de bewapeningsminister Albert Speer pleitte het getto te laten voortbestaan als een bron van goedkope arbeid, dat zeker nodig zou zijn nu het tij van de oorlog zich tegen Duitsland keerde.

 

Iedereen weg

In de zomer van 1944 werd uiteindelijk besloten tot de geleidelijke liquidatie van de resterende bevolking. Van 23 juni tot 5 juli werden ongeveer 7.000 Joden naar het vernietigingskamp Chełmno gedeporteerd, waar ze werden vermoord. Op 15 juli 1944 werden de transporten gedurende twee weken onderbroken omdat, wegens het oprukken van de Sovjettroepen de Chełmno faciliteit werd ontmanteld en verplaatst.

 

Op het moment dat de Sovjet fronttroepen naderden, werd besloten de resterende Joden, inclusief Rumkowski (leider Joodse Raad), op transport naar Auschwitz te zetten, en het getto te liquideren. Op 28 augustus 1944 werden Rumkowski en zijn familie in Auschwitz vermoord. Sommige joden werden in het getto achtergelaten om op te ruimen, sommigen doken onder. Slechts 877 joden waren over toen het Sovjet-leger op 19 januari 1945 Łódź bevrijdde.

 

Geschat wordt dat 10.000 van de 204.000 Joden en een tiental Roma die het getto doorliepen, overleefden.