GESCHIEDENIS - Polen

Over de vroege geschiedenis van Polen is maar weinig bekend, omdat er weinig bronnen voorhanden zijn maar duidelijk is dat het land wat nu Polen is al bewoond is geweest sinds de steentijd.

Verschillende bronnen melden dat er verschillende stammen (waaronder Keltische stammen) het land van de vruchtbare vlaktes hun thuis noemden. Rond 500 v.Chr. vestigden zich de eerste Germaanse stammen in het gebied waaronder de Goten. Zij trokken zuidwaarts en oostelijk maar werden waarschijnlijk weer teruggeworpen door de invasies van de Hunnen.

In de eeuwen erna (tot de 8e eeuw) kwamen de eerste Slavische stammen het huidige Polen in op hun beurt ook weer verjaagd. De Slavische stammen begonnen zich te groeperen en eentje zou de naam van Polen worden – de Polanie – mensen van de open vlaktes. Deels door sterke verenigde tegenstanders (Moravië in het zuiden en het Hongaarse rijk) werd de band van de stammen steeds sterker.

Hun legendarische leider, Pias genaamd, wist in de 10e eeuw een behoorlijk stuk land te herenigen en noemde het Polska.

Het huwelijk had een duidelijk geopolitiek doel: Polen en Litouwen te verenigen tot een sterk blok, dat zich goed zou kunnen verdedigen tegen de dreiging van de Duitse Orde, die toen de de gehele Oostzeekust beheerste.

In 1410 behaalde het Pools-Litouwse leger in de Slag bij Grunwald een grote overwinning op de Duitse Orde. Na de nederlaag in de oorlog van 1453-1466 was de Duitse Orde zelfs gedwongen om West-Pruisen met Dantzig (min of meer samenvallend met het gebied van de latere Poolse corridor) aan Polen af te staan en voor Oost-Pruisen de leenhorigheid aan de Poolse koning te erkennen.

Het Pools-Litouwse Gemenebest was tussen 1386 en 1772 qua oppervlakte (tezamen met Moscovisch Rusland en het Ottomaanse Rijk) een van de grootste rijken van Europa, dat zich uitstrekt vanaf de Oostzee tot aan de Zwarte Zee, met het huidige Wit-Rusland en grote delen van het huidige Oekraïne binnen haar grenzen. Door de in 16e eeuw optredende bevolkingsgroei in Polen-Litouwen kon het landbouwareaal flink worden uitgebreid.

Rijkdom

Bovendien was in die tijd de vraag naar graan in West-Europa sterk toegenomen, waardoor de graanprijzen sterk stegen. Polen werd nu een betrekkelijk rijk land. Deze rijkdom had ook een grote culturele opbloei tot gevolg. De koning was weliswaar Rooms-katholiek en de katholieke godsdienst domineerde, maar joden en protestanten (lutheranen, calvinisten en zelfs unitariërs) werd geen strobreed in de weg gelegd, terwijl de Wit-Russische en Oekraïense bevolking in het oosten haar orthodoxe geloof mocht blijven belijden.

Polen-Litouwen was destijds het tolerantste land in Europa en toevluchtsoord voor met name vervolgde joden elders uit Europa met als gevolg dat Polen begin 20e eeuw de grootste concentratie joden in Europa had. Het was hoofdzakelijk de adel die van de nieuwe welvaart profiteerde, want de horigheid van de boerenbevolking verscherpte in deze periode.

Na het gevaar uit het noorden was geneutraliseerd kwam nu dreiging uit het oosten (Rusland), het zuiden (de Ottomanen) en de Tartaren (uit het oosten). Zij vielen, soms gezamenlijk soms individueel, Polen (en Litouwen) binnen soms zo ver als Krakau. Ondanks dit floreert het land en cultureel staat het op z’n hoogtepunt – dit is de gouden eeuw van Polen.

Aan de rand van de afgrond weet het land zich echter nog te herstellen, maar er waren op grote schaal verwoestingen aangericht. De bevolking van het Gemenebest (vóór de crisis ca. 12 miljoen) was met zeker 20% gedaald door oorlogsgeweld, hongersnoden en epidemieën.

Na deze crisis kwam een einde aan de tolerantie van de 16e eeuw. In 1656 profiteerde de keurvorst van Brandenburg, die ook heerser over Pruisen was, van de zwakte van Polen om de leenhorigheid aan de Poolse koning op te zeggen. In vredesverdragen met Rusland moet het Pools-Litouwse Gemenebest in 1665 bovendien afstand doen van het land rondom Smolensk, het oostelijk deel van Oekraïne en de stad Kiev.

In 1683 beleefde de Poolse Adelsrepubliek haar laatste moment van glorie, toen de Poolse koning Jan III Sobieski aan het hoofd van een Duits-Pools leger de door de Ottomaanse Turken belegerde stad Wenen ontzette.

Poolse koek

Hierna was het afgelopen met de Poolse macht – Russen, Tartaren, Oekraïners, Kozakken, Ottomanen en Zweden – allen wilde een stuk van de Poolse koek. Het land werd aanvankelijk door de troepen van de Zweedse koning Karel XII onder de voet gelopen en kon alleen als land overleven als Russisch vazalstaat. Dat werd geheel duidelijk toen tsarin Katherine de Grote zich direct met Poolse binnenlandse zaken ging bemoeien.

Als Polen geen gewillige vazalstaat wil blijven zou het door Rusland net zo goed tussen hen en twee andere machtige buurstaten (Oostenrijk en Pruisen) ook opgedeeld kunnen worden. Door de frequente toepassing van het "liberum veto" was het Poolse adelsparlement volkomen verlamd geraakt. Veel parlementsleden kwamen er openlijk voor uit dat zij behoorden tot de "Russische", de "Pruisische" of de "Oostenrijkse" partij.

Deze situatie bracht het land aan de rand van een burgeroorlog. In 1791 keuren de hervormingsgezinde parlementsleden van de Confederatie van Bar de Grondwet van 3 mei 1791 goed, de meest liberale grondwet die Europa tot op dat moment had gekend. De grondwet was in sterke mate geïnspireerd door de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring.

Liberum Veto

Het principe van de "liberum veto" werd afgeschaft; er werd een erfelijke, maar constitutionele monarchie ingevoerd; ook werd de rechtspositie van de horige boeren sterk verbeterd. Aanvankelijk stemt koning Stanislaw in met deze grondwet. Hij raakte echter weer aan het twijfelen toen hij zag dat de Confederatie van Targowica deze grondwet als een oorlogsverklaring beschouwde.

De reactionaire partij kreeg steun van Rusland en Pruisen, die zich beiden fors lieten betalen voor hun steun voor de verdediging van de "Gouden Vrijheid": bij de tweede Poolse deling van 1793 moest Polen nogmaals grote gebieden afstaan, zodat er nog maar een rompstaat overblijft.

In wanhoop kwamen de Poolse patriotten nu in opstand onder leiding van Tadeusz Kościuszko. Met een leger dat voor een belangrijk deel uit met zeisen bewapende boeren bestond, bracht hij de Russen enkele nederlagen toe in de Slag bij Racławice en nabij Warschau. Uiteindelijk moest hij echter capituleren tegen de Russische overmacht. Na de nederlaag van Kościuszko besloten Rusland, Pruisen en Oostenrijk om de Poolse staat volledig te elimineren. De laatste resten van de staat werden in 1795 tussen de drie grote mogendheden verdeeld (derde Poolse deling).

Polen zou 123 jaar van de map verdwijnen.

De eerste wereldoorlog in Polen resulteerde in drie bezettende landen die in oorlog met elkaar raakte. Aan de ene zijde de Centralen (Oostenrijk--Hongarije en Duitsland) en aan de andere zijde Rusland en de Westerse Geallieerden.

Vele slagen van deze vreselijke oorlog werden op Pools grondgebied uitgevochten en aangezien er geen Poolse staat was, en dus ook geen nationaal leger waren z’n onderdanen in verschillende legers gestationeerd en vochten tegen hun eigen volk.

In 1917 was Rusland in een intern conflict verzeild en omdat de Centralen de verliezers waren kon Polen zich in 1918 onafhankelijk verklaren. Maarschalk Józef Piłsudski werd de eerste president van de republiek Polen. Als oostgrens werd in 1918 na Britse bemiddeling de Curzonlijn getrokken omdat ten westen van deze lijn meer dan 50 % van de bevolking Pools was.

Oorlog met de Sovjets

Aangemoedigd door de successen van de Oekraïense nationalisten en het Witte Leger in Rusland, ging Polen zich in 1919 in de aangelegenheden van Wit-Rusland en Oekraïne mengen, hetgeen leidde tot een oorlog met de Sovjet-Unie. Aanvankelijk boekte het Poolse Leger grote successen tegen het Rode Leger, maar later wist de Russen diep in de Poolse binnenlanden door te dringen en in juli 1920 stond het Rode Leger voor de poorten van Warschau.

Een Poolse tegenaanval verdreef het Rode Leger echter weer. Onderhandelingen met de Russen leidden tot een wapenstilstand en vrede. In het westen kwamen Posen en West-Pruisen met grote aantallen Duitsers binnen de grenzen van Polen te liggen.

In Opper-Silezië en zuidelijk Oost-Pruisen werden volksstemmingen gehouden. Oost-Pruisen stemde met ruim 90 % voor Duitsland, Opper-Silezië werd verdeeld in een Duits en een Pools deel. In totaal woonden in Polen nu 1 miljoen Duitsers. Door o.a. een grensconflict met Tsjechoslowakije en spanningen met minderheden (veel Oekraïners, Wit-Russen en Russen hadden zich in Polen gevestigd na de Rode overwinning) had Polen met al z’n buren slechte relaties.

In 1945 kwam aan de Duitse bezetting een einde na de verdrijving door het Rode Leger. De bezetting heeft aan 5,8 miljoen Polen (waarvan iets meer dan 3 miljoen Poolse joden het leven gekost; ruim 16% van de 35,1 miljoen inwoners die in 1939 waren geteld.

Tevens heeft het land in materieel opzicht zwaar geleden, enerzijds door gevechtshandelingen, anderzijds door het doelgericht opblazen van cultureel erfgoed door de Duitse bezetter. Daarnaast werd de grens grondig verlegd – deze kwam veel verder Westers te liggen. Het kreeg uitgestrekte gebieden van overwonnen Duitsland en verloor gebieden aan de Sovjet-Unie.

Dit had voor Polen enorme gevolgen: in de voormalige Duitse gebieden hadden voor de oorlog 9,2 miljoen Duitsers gewoond; zij werden verdreven, gedeporteerd en soms vermoord door de Poolse autoriteiten, bijgestaan door het Rode Leger.

Wisseling van de wacht

Aan de andere kant moesten bijna één miljoen Poolse burgers de gebieden die nu aan Wit-Rusland en Oekraïne kwamen, verlaten; de door Polen verloren oostelijke gebieden waren echter reeds grotendeels Wit-Russisch of Oekraïens bewoond. Vanaf het begin beval Stalin een hevige communistische campagne; Poolse (oorlogs)leiders werden opgepakt op grond van collaboreren met de nazi’s en weggestopt of geëxecuteerd.

Er werd in Moskou een pro-Russische Poolse regering geformeerd en verkiezingen werden uitgesteld tot alle democratische leiders waren opgepakt. Gesteund door het aanwezige Sovjetleger kwam de Poolse Volksrepubliek tot stand. De Poolse Verenigde Arbeiderspartij (communisten) verkreeg een monopolypositie. De stalinist Bolesław Bierut regeerde met harde hand en implementeerde het marxisme-leninisme.

Maar in Polen kreeg het communisme nooit zoveel navolging als in andere Oostblok landen – toen Stalin overleed in 1953 kreeg het al een rake klap te verduren en werd de media geliberaliseerd en Poolse normen en waarden namen weer in aanvang toe.

De eerste grote rellen

Al in 1956 braken hevige rellen uit na een massale demonstratie die voor “brood en vrijheid” betoogde. Deze werd met harde hand neergeslagen. In 1970 was het weer raak – ondanks de economische crisis werden prijzen verhoogd wat leidde tot veel onrust en doden bij arbeidersrellen in steden als Gdanks, Gdynia en Szczecin.

Na 1970 kwamen er zwakkere communistische regeringen tot stand en de staatsschuld was torenhoog. Veel Polen begonnen zich af te keren van het bewind en gingen de (illegale) oppositie steunen. Eind jaren zeventig werd de vakbeweging Solidarność gevormd onder leiding van Lech Wałęsa. Solidarność ontving steun van de Rooms-katholieke Kerk en verscheidene intellectuelen.

In 1978 koos het Vaticaan Pool Johannes Paulus II als paus; hij keerde zich tegen de communistische dictatuur in zijn geboorteland en streed voor mensenrechten. Zijn eerste terugkeer naar Polen als paus in het voorjaar van 1979 was een triomftocht door zijn geboorteland waarbij hij miljoenen gedesillusioneerde Polen op de been kreeg. Het resulteerde in vreedzame stakingen in de koolmijnen van Silezie en de havens van Gdansk.

Solidarnosc

Het betekende ook de grote impuls voor Solidarność dat aan haar zegetocht begon en het communistische regime op vreedzame wijze tot vergaande concessies dwong met als hoogtepunt de legalisering van de eerste onafhankelijke vakbond en het recht tot staken in een communistisch land. Prompt sloten er zich 10 miljoen Polen aan bij de partij. Deze situatie was voor de communistische machthebbers in Moskou niet verteerbaar en een interventie hing in de lucht.

Onder druk van de Sovjet-Unie greep generaal Wojciech Jaruzelski op 13 december 1981 de macht en kondigde de staat van beleg af. Tanks rolden door de straten en op elke hoek van d estraat waren soldaten aanwezig om enige problemen dirct in de kiem te smoren. De macht van de Poolse Verenigde Arbeiderspartij (PZPR) werd hersteld en de vakbond Solidarność en andere oppositiebewegingen werden verboden. Lech Walesa werd met andere leiders achter slot en grendel gezet.

De jaren erop werden gekenmerkt door een ondergrondse oppositiebeweging en de versoepeling en vrijlating van de oppositieleiders. In 1985 kwam Michail Gorbatsjov in de Sovjet-Unie aan de macht en maakte duidelijk dat hij de communistische regering in Polen niet via wapengeweld van het Sovjetleger wilde handhaven. In 1988 begon Jaruzelski rondetafelbesprekingen met de oppositie, en vooral met Solidarność van Lech Wałęsa. President Jaruzelski en de oppositie kwamen overeen dat er vrije verkiezingen moesten worden gehouden.

Hoewel de communisten een enorme nederlaag leden, bleven ze via deze regeling (voorlopig) aan de macht. Deze constructie leidde bij andere Oostbloklanden tot een ongekend domino-effect. Onder toeziend oog van de Sovjet-Unie kon zich tot begin jaren negentig een communistisch regime handhaven, waarna onder impulsen van Solidarność de democratie zich kon ontwikkelen. Bij de eerste 'echte' democratische verkiezingen in het naoorlogse Polen won Solidarność (nu dus als politieke partij) de verkiezingen en werd Wałęsa president.

In de vijf jaren dat Walesa president was werden vijf nieuwe regeringen gevormd die de nieuwe democratie leiding en richting moesten geven. In 1998 trad Polen toe tot de NAVO en werd een van Amerika’s grootste bondgenoten in de oorlog tegen “terreur”.

In 2004 trad Polen toe tot de EU waarna het een jaar later werd geconfronteerd met een monsterzege van de rechtse oppositie. In 2005 werd Lech Kaczyński verkozen tot president van Polen. Deze regering, die geplaagd werd door schandalen en affaires, was echter geen lang leven beschoren.

Twee jaar later, in 2007 won het liberale Burgerplatform van Donald Tusk de vroeg uitgeschreven parlementsverkiezingen en al snel werd Tusk zelfs premier. In 2010 kwamen bij een vliegtuigcrash in de buurt van Smolensk o.a. president Lech Kaczyński en vele vooraanstaande Poolse politici om het leven. In 2014 verlaat Tusk de Poolse regering om tot president van EU gekozen te worden. Hij was de langstzittende premier van Polen sinds de val van het communisme eind jaren 80.

De rechterkant op

De Poolse president Bronislaw Komorowski heeft parlementsvoorzitter Ewa Kopacz benoemd tot de nieuwe premier.  Vanaf voorjaar 2015 bemerkt Polen een hoop “beweging” in de Oostzee van Russische militairen en breid z’n leger uit. De conservatieve en euro sceptische partij Recht en Gerechtigheid (PiS) van voormalig premier Jaroslaw Kaczynski is de grote winnaar van de parlementsverkiezingen in Polen in het najaar van 2015.  Sinds de val van het communisme in 1989 heeft geen enkele partij zo'n grote verkiezingsoverwinning behaald in Polen.

De nieuwe Poolse regering maakt zich niet geliefd in Europa; in 2016 wordt de nieuwe mediawet gelanceerd die de publieke omroep minder macht zal geven. Ook wordt er een wet aangenomen die de macht en onafhankelijkheid van het Grondwettelijk Hof indamt. De rechtsstaat in Polen is volgens Timmermans in het geding vanwege de overheidsbemoeienis met de rechtspraak, maar Szydlo weerspreekt dat.

PiS

Een van de maatregelen van “Europa” kunnen zijn dat Polen z’n stemrecht verliest. In 2018 komt de Regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) als winnaar uit de bus bij de Poolse regionale verkiezingen. In 2020 dreigt Polen samen met Hongarije tegen de EU begroting te stemmen omdat ontvangers van EU-geld kunnen worden afgerekend op hun omgang met de rechtstaat. In 2020 wordt Andrzej DUDA herkozen als president.

Recente uitspraken van Polen's constitutionele hof hebben gezegd dat de nationale wet voorrang kan hebben op de EU-wetgeving, waardoor de spanningen met Brussel toenemen en de EU overgaat tot juridische stappen. De Europese Commissie kondigde in december 2021 aan een inbreukprocedure tegen Polen te starten wegens ondermijning van het EU-recht en de onafhankelijkheid van zijn nationale rechterlijke macht. In Februari en Maart 2022 neemt Polen het leeuwendeel aan vluchtelingen uit Oekraïne onder z’n hoede.