Gdansk

Het centrum:

Voor toeristen is het centrum (Glowne Miasto) de grootste toeristische trekpleister – deze ziet er eigenlijk precies zo uit zoals 3 tot 400 jaar geleden ondanks het feit dat het in WWII tot de grond verwoest was.

Hier vind je o.a. de Koninklijke weg terug – een van de drie in Polen – deze is het kortste van de drie met maar 500 meter weg maar wordt misschien wel geflankeerd door de mooiste gebouwen qua architectuur.

De Poolse koning kwam traditie getrouw de stad binnen via de Brama Wyzynna poort die in de 16^e eeuw gerestaureerd is door een Vlaamse architect (wat wel te zien is). Indien je door de poort wandelt kom je uit op de Ul Dluga, misschien wel een van de indrukwekkendste straatjes van het land. Dit keienstraatje staat vol met prachtige oude gebouwen waaronder het stadhuis.

Een andere straat die je niet mag missen is Dlugi Targ (grote markt) waar tal van marktstalletjes en restaurants zijn gesitueerd – het zal je niet verbazen dat hier al in oude tijden de markt was. Het huis met de mooiste gevel façade is het gouden huis.

De symbolische kraan

Naast prachtige architectuur heeft Gdansk ook een bijna Nederlands kanaal met een gigantische kraan die goederen uit schepen overhevelde in de warenhuizen die langs het water waren gebouwd (net zoals in bijvoorbeeld Amsterdam).  Vergeet geen kijkje te nemen in het piepkleine maar supergezellige straatje Ul Mariacka en in de Bazylika Mariacka  die zo gaat het verhaal de grootste oude bakstenen kerk in de wereld te zijn.

De oude stad:

Opmerkelijk genoeg zijn de oude stad en het centrum in de stad Gdanks niet hetzelfde en is de oude stad ook niet het hoogtepunt van de stad. Oorzaak ligt in het feit dat het centrum een plaats was door de Duitse orde (de Teutonen) woonden terwijl in de oude stad de wat armere Polen woonden.

Dit gedeelte had ook geen verdedigingswerken en zou na WWII in een andere vorm worden teruggebouwd en niet zo gedetailleerd als het centrum. Misschien de moeite waard om ‘ns te kijken in de St. Bridget’s kerk waar oud president Lech Walesa vaak naar de kerk ging al voordat hij “bekend” zou worden.

De sprekers en kerk zelf waren grote voorstanders van de protestbeweging. Ook kun je in de oude stad naar een hele grote oude molen gaan kijken gebouwd door de Teutoonse ridders. Gebouwd in de 14e eeuw was het de grootste molen in Middeleeuws Europa.  

Om je respect te betuigen van de rebellen, opstandelingen of hoe je ze ook mag noemen kun je een kijkje nemen in de havens van Gdansk. Het was hier in 1970 dat rellen en demonstraties tegen het communisme aanvang namen en hard de grond werden ingeboord door geweld van Russische zijde. Tien jaar later werden de protesten gestructureerd door een elektricien genaamd Lech Walesa.

Westerplatte:

Westerplatte is een lang schiereiland aan het begin van de haven van Gdansk zo’n 7 kilometer noordelijk van het centrum. Toen Gdansk een vrije stad werd na WWI was het Polen toegestaan de WesterPlatte te bezetten voor militaire- en handelsdoelen en posteerde hier een garnizoen om het te beschermen en bewaken.

Bij zonsopgang op 1 September 1939 schoten de Duitsers als eerste schoten af vanaf het oude slagschip Schleswig-Holstein dat in de rivier lag waarna direct erna de aanval vanaf het land begon. De tweede wereldoorlog was begonnen. De 182 Poolse soldaten van het garnizoen, zwaar in de minderheid, waren een week totaal ingesloten maar bleven doorvechten totdat ze uiteindelijk hun lot inzagen en overgaven. 

Je kunt hier nog een oud (nagebouwd) bewakingshuisje zien dat als (klein)museum dienst doet en wat andere funderingen en ruïnes van oude blokhuizen, munitiemagazijnen en barakken. Ook staat er een immens gedenkteken om de slachtoffers te herdenken.

Toen de Poolse regering steeds meer invloed wilde hebben op autonoom Danzig kwamen hier ook problemen van. Inmiddels was de gouden eeuw van de stad begonnen en deze is in haar tegenwoordige uiterlijk nog steeds dominant zichtbaar.

De architectuur van de vele renaissancegevels en de openbare gebouwen is zeer verwant met die van Amsterdam en Antwerpen, van waaruit ook de bouwmeesters werden aangetrokken, tevens begeleid door doopsgezinde en calvinistische vluchtelingen en kooplieden uit de Nederlanden en uit Schotland, die in Danzig hun eigen gemeenten mochten stichten.

De metropool van de regio

Rond 1630 was het inwonertal op 60.000 gekomen en Danzig was daarmee de onbetwiste metropool geworden van oostelijk Midden-Europa.  

Maar de welvaart nam in de 17de eeuw weer af door de Dertigjarige Oorlog, welke Duitsland verwoestte. Deze oorlog werd met Danzig als strategisch bruggenhoofd door de Zweedse koning ook tegen het koninkrijk Polen gevoerd. Een algehele economische stagnatie in Polen en dus ook in Danzig was het gevolg naast het feit dat de stad in puin lag.

De opkomst van het Russische tsarenrijk verlegde de handel uit Rusland naar Riga en het nieuw gestichte Sint-Petersburg. In de loop van de 18de eeuw zou Rusland met enkele belegeringen en tijdelijke bezettingen Danzig op deze plaats blijven wijzen. In 1793, na de Tweede Poolse deling, werd Danzig ingelijfd door het Koninkrijk Pruisen, dat de stad tegenover Napoleon militair bevestigde, wat haar in 1813 op een belegering en een gedeeltelijke verwoesting te staan kwam.

Nieuwe groei kwam slechts langzaam op gang in Danzig, nu hoofdstad van de nieuwe provincie West-Pruisen. In de volgende jaren werden de Polen systematisch verduitst.  

De vrijstaat Danzig

In 1919 besloot het Verdrag van Versailles dat Duitsland de hele provincie West-Pruisen en haar hoofdstad Danzig aan het nieuw opgerichte Polen zou moeten afstaan. Politieke agitatie en stakingen van de Danziger havenarbeiders ontkrachtten de Poolse aanspraken. Frankrijk had de hoop dat het nieuwe en zelfbewuste Polen, de Danzigers tot Polen zou kunnen assimileren.

De Engelse vrees dat zo'n annexatie van Danzig juist een blijvende bron van onrust zou maken, werd gevoed door de toenadering tussen Duitsland en de jonge Sovjet-Unie. Een compromis werd gevonden in de inrichting van een Vrijstaat Freie Stadt Danzig  onder toezicht van de Volkenbond. Deze vrijstaat telde toen 330.000 inwoners waarvan 94% zich Duitser noemde en slechts 6% zich Pool wenste te verklaren.

Polen kreeg in de vrijstaat een vrije toegang in de haven, met handels- en douanekantoren, en het beheer over het spoorwegnet. Het probeerde evenwel de stad economisch lam te leggen door even buiten het vrijstaatsgebied in Gdynia met Frans kapitaal een concurrerende haven aan te leggen, tevens marinehaven, die weldra een even groot scheepstonnage in- en uitvoerde.

Het omgekeerde gebeurde

Polen hoopte zo de bevolking murw te maken voor het opgeven van de vrijstaat en zich aan te sluiten bij de Poolse staat. Maar de Danziger opstelling verhardde daardoor juist en de oude verbindingen werden steeds strakker aangehaald met Duitsland, dat naast hun eigen ook het Duitse staatsburgerschap voor de Danzigers openstelde. De nazi’s namen al in 1934 het bestuur over, hoewel het Volkenbond-toezicht de uitvoering van hun wetgeving temperde. Hitler gebruikte de haven gewoonweg als “gewone” Duitse haven zich niets aantrekkend van internationale verdragen.  

Op 1 september 1939 barstte de bom door een aanval van de Duitse marine op de Poolse douanekantoren aan de haven: (de Westerplatte). Polen en Duitsland verklaarden elkaar de oorlog en Frankrijk en Engeland kwamen hun verdragsverplichtingen van militaire bijstand aan Polen na. Daarmee was de Tweede Wereldoorlog uitgebroken. Tijdens de oorlog werden veel Polen uit de stad als werkslaaf ingezet in de haven van de stad.

De val van Danzig:  

In totaal liet een kwart van de Danzigers het leven in het oorlogsgeweld en de interneringen die erop volgden. Het centrum van de stad lag volledig in puin. De Volksrepubliek Polen kreeg de stad toegewezen, met de voormalige "Poolse corridor" en geheel West-Pruisen.

In 1948 werd de laatste paar duizend Duitse overgeblevenen uitgewezen, terwijl ondertussen de stad volstroomde met nieuwe Poolse immigranten, vooral uit de gebieden die Polen aan de Sovjet-Unie had moeten afstaan, nu gelegen in Litouwen, Wit-Rusland en Oekraïne.  

 Ondanks de rampzalige toestand van Polen werd snel begonnen aan de herstel- en restauratiewerken van de historische stadskern, die veelal neerkwam op een totale reconstructie, waarbij de gevelrijen zelfs naar achter werden verschoven om zo meer ruimte te krijgen voor de straatbreedte. Het doel was echter niet om de stad er te doen uitzien zoals voor de oorlog, maar zoals voor 1793 toen zij formeel nog onder Polen behoorde.

De wederopbouw

Bij de wederopbouw, die overigens beperkt bleef tot de façades, zijn alle historische Duitstalige gevelopschriften achterwege gebleven en werd ernaar gestreefd om zo veel mogelijk naar Duitsland en de Duitse cultuur verwijzende elementen weg te laten. Vlaams-Nederlandse kenmerken werden ter compensatie extra onderstreept.

Het nieuwe Gdańsk zou opnieuw een belangrijke havenplaats worden; de scheepsbouw beleefde er onder het communistische regime grote bloei. In 1970 brak hier de tweede grote staking in de haven uit tegen het Communistische regime toen er 44 doden te betreuren waren.

Tien jaar later gingen ze weer in staking nu onder de leiding van de elektricien Lech Walesa die later de eerste vrij gekozen democratische president van het land werd. Deze staking had tot gevolg dat er onderhandelingen volgde met de regering m.b.t. vernieuwde regels.