Auschwitz

Op 5 mei 1940 werd Rudolf Höss aangesteld als kampcommandant. Het eerste gevangenentransport met dertig Duitse criminelen arriveerde twee weken later. Zij moesten samen met driehonderd Joden uit de stad het kamp opknappen. Vijftien SS'ers werden meegestuurd als bewakers.

Er werden wachttorens gebouwd en er werd prikkeldraad geplaatst. Buiten het kamp lagen twee gebouwen voor de kampstaf en een crematorium dat in een van de buitenwereld afgeschermde oude munitiebunker was ingericht.

Op 14 juni 1940, toen het kamp was opgeknapt, kwam het eerste officiële gevangenentransport met ongeveer 720 Poolse politieke gevangenen aan in Auschwitz. In het eerste jaar werd het kamp gestaag uitgebreid met hulp van de gevangenen. Binnen een straal van vijf kilometer werden alle bewoners verdreven. De bouwmaterialen uit de verlaten woningen werden gebruikt voor bouw van barakken in het kamp.

Op 31 december 1940 bedroeg het aantal gevangenen bijna 8000. Door de harde arbeidsomstandigheden, het weinige eten, de wreedheid van de SS en de slechte hygiëne was het sterftecijfer onder de gevangenen zeer hoog. Velen gevangenen werden geëxecuteerd bij het minste gering.

Naarmate de tijd vorderde en de uitbreiding van Auschwitz I en het ontstaan van Auschwitz II-Birkenau en Auschwitz III-Monowitz een feit was, werd het belang van Auschwitz I kleiner. Het administratief hoofdkwartier bevond zich echter wel in het Stammlager maar deze werd vooral gebruikt om gevangenen die dienst deden in fabrieken in Auschwitz III-Monowitz of op andere plaatsen arbeid moesten verrichten in onder te brengen.

Als "toegangsprijs" moesten de gevangenen in blok 26 hun persoonlijke bezittingen inleveren. De gevangenen werden gedoucht, geschoren, gefotografeerd en geregistreerd. Vanaf 1942 werd bij de meeste gevangenen op de linker onderarm hun registratienummer getatoeëerd. Ze kregen klompen en een gestreepte outfit, waarop men door een merkteken kon zien tot welke groep gevangenen ze behoorden.

Experimenten en Josef Mengele

Net als in andere kampen werden ook in Auschwitz experimenten op gevangenen uitgevoerd. Josef Mengele was de beruchtste SS-arts. Hij voerde experimenten uit met tweelingen, omdat hij inzicht wilde krijgen in de rol van de genetische aanleg in de ontwikkeling en het gedrag van de mensen. In blok 11 was de kampgevangenis gelegen. Om mensen extra streng te straffen bevatte dit blok in de kelder naast “gewone” cellen ook verhongerstellen en sta- cellen met een vloeroppervlak van ongeveer een vierkante meter. In een dergelijke cel werden gevangenen met vier personen opgesloten.

Overdag moesten zij zo'n 11 uur werken om de rest van de tijd weer opgesloten te worden, soms wel 12 dagen achter elkaar. Tussen het kampziekenhuis (blok 10) en de kampgevangenis (blok 11) was een gesloten binnenplaats ingericht voor martelingen en executies. Ook werd er vanaf juni 1943 op verzoek van Himmler in blok 24a een bordeel gevestigd, het “Lagerbordell. Meer dan zestig Duitse, Poolse en Oekraïense vrouwen werden uit het vrouwenkamp van Birkenau gehaald om hier te werken.

Het bleef tot enkele dagen voor de evacuatie bestaan.

Auswitsch II, oftewel Birkenau werd begin 1942 officieel geopend en in Maart werden de eerste mensen vergast. Overal werden nu in Polen vernietigingskampen gebouwd en Auschwitz zou pas in de zomer van dat jaar een sleutelrol gaan vervullen. Toen in de zomer de begraven lijken begonnen te ontbinden werd besloten deze weer op te graven en dus meer crematoria te bouwen voor verbranding.

In Augustus 1942 werd begonnen met crematorium II en III, terwijl de bouw van nummer IV en zelfs V in November begon. Naast de grote vernietigingscapaciteit ontstond er in Auschwitz ook een steeds groter "woongedeelte". De vrouwen uit het Stammlager waren in augustus 1942 al overgebracht naar het nieuwe Frauenlager in Auschwitz II met zo;n 40 000 vrouwen.

Het zigeunerkamp

Begin 1943 werd besloten om ook de zigeuners naar kampen te sturen en Auschwitz werd als eindbestemming aangewezen. Er werd een “zigeunerkamp” gebouwd. De deportaties van zowel de Sinti als de Roma begon in februari 1943 en ging door tot juli 1944. Er werden in totaal ongeveer 23 000 zigeuners naar Auschwitz gedeporteerd – er stierven er 20 000.

Met de nieuwe crematoria, waarvan de eerste in de lente van 1943 klaar waren, was het kamp klaar voor de grote toestroom van Joden dat jaar. Auschwitz groeide uit tot het centrum van de Holocaust met een capaciteit van zo’n 5000 mensen per dag. Bij vrijwel elk transport werden selecties toegepast: ongeveer tien tot dertig procent kon door dwangarbeid de gaskamers ontlopen. Bij aankomst liepen de gevangenen vanaf station Auschwitz naar het kamp.

De plek waar de meeste slachtoffers tot die tijd aankwamen ligt dicht tegen het verderop gelegen hoofdspoor, en staat bekend als de Judenrampe.

In 1944 werd het vernietigingsproces nog grootschaliger uitgevoerd terwijl de nazi’s op alle fronten werden teruggedrongen. Hitler vermoedde dat Hongarije met de Geallieerden wilde onderhandelen en greep in. In Maart bezetten de Duitsers het land met als voordeel dat nu ook de Hongaarse Joden vermoord konden worden. Er werden perrons en rails aangelegd tot in “Birkenau” zelf om de grote toestroom efficiënt te “behandelen”.

De SS bewaking strekte tot 4500 mannelijke en vrouwelijke bewakers en het Sondercommando had nu 9000 medewerkers. Tot half Augustus zou de moordmachine op volle toeren draaien – meer dan de helft van de Hongaarse Joden werd d.m.v. “Aktion Hoss” (genoemd naar de kampcommandant) zo’n 440.000 werd direct vermoord bij aankomst in Auswitsch.

Aktion Hoss

Er was ook tumult omdat de “aanwas” van nieuwe Joden na deze monsteractie in Hongarije mogelijk de laatste zou zijn; de overgebleven Joden voelde dat ook hun einde naderde en er werd in oktober een overhaaste opstand georganiseerd om in ieder geval de crematoria op te blazen. Het doel werd helaas maar voor een zeer klein deel bereikt – een van de vijf crematoria werd vernietigd; omdat de arbeidscommando's allen waren uitgerukt en niets meekregen van de situatie in het kamp had de opstand geen kans van slagen.

Bovendien hadden de gevangenen die zich in het kamp bevonden geen schijn van kans op klaarlichte dag te ontsnappen. De SS kreeg de situatie snel onder controle en de gevangenen die trachtten te ontsnappen werden allen geëxecuteerd. Tijdens de oorlogsjaren werden zo’n 700 individuele ontsnappingspogingen gerapporteerd – de helft slaagde, de gepakten stierven veelal de hongerdood in een cel.

Toen het Rode leger eind 1944 oprukte, werd de omvangrijke administratie door de Duitsers in Auschwitz verbrand. Het staat echter vast dat nergens in de Tweede Wereldoorlog zoveel mensen werden vermoord als in Auschwitz.

De schattingen lopen echter uiteen van 800.000 tot vijf miljoen. Veel historici houden het op ongeveer 1,3 miljoen mensen die naar Auschwitz gedeporteerd zijn onder wie circa 1,1 miljoen Joden, 140.000 Polen, 23.000 zigeuners, 15.000 Russische krijgsgevangenen en ruim 25.000 slachtoffers van andere etniciteit waaronder bijna 60.000 Nederlanders.

Van de 1,3 miljoen gedeporteerden overleefden ongeveer 1,1 miljoen Auschwitz niet. Het aantal overlevenden van Auschwitz wordt geschat op 200.000 waaronder 900 Nederlanders. Hierbij zijn gevangenen die vanuit Auschwitz naar andere kampen gedeporteerd werden wel meegerekend, ook als die in of op weg naar die kampen om het leven kwamen.

De drie kampcommandanten van Auschwitz van 1940 tot 1945 respectievelijk Hoss, Liebehenschel en Baer zouden allen berecht worden. Hoss werd 2 weken na z’n proces in 1947 naast het crematorium opgehangen. Liebehenschel werd tijdens het Auschwitz proces ter dood veroordeeld terwijl Baer pas in 1960 werd opgespoord en gearresteerd in Hamburg – hij overleed drie jaar na z’n arrestatie.