GESCHIEDENIS - Oezbekistan

De regio die we nu kennen als Oezbekistan was onderdeel van een groot oud Perzisch Rijk. In de 4e eeuw v.Chr. arriveerde Alexander de Grote en trouwde de dochter (Roxana) van een belangrijk stamhoofd. In de 6de eeuw n.Chr. kwamen (Westerse) Turkse stammen van de Noordelijke Steppen en vestigden zich in het tegenwoordige Oezbekistan.

Zij noemden zichzelf de “Kok” (blauwe) Turken en voelden zich zo thuis dat ze het nomaden bestaan opgaven en zich permanent vestigden. Het waren deze stammen die een belangrijke schakel zouden worden in de befaamde Zijderoute die dwars door het land voer. 

De Arabieren zouden in de 8e eeuw n.Chr. de Islam brengen en een geschreven vorm van een alfabet; ze vonden het gebied echter te  wild en te groot om het ook daadwerkelijk zelf te gaan besturen en lieten het voor wat het was. In de eeuwen die daarop volgden zouden de Perzen het gebied weer onder controle krijgen – Bukhara werd als hoofdstad van de regio een belangrijk cultureel, religieus, commercieel en intellectueel stad.

In het begin van de 13e eeuw zou Djenghis Khan het hele gebied onder de voet lopen met z’n horde wilde krijgers.

De Oezbeken trokken zuidoost, mengde zich met andere Turkse volkeren en adopteerde de taal. In het begin van de 15e eeuw, toen het Mongoolse Rijk en het Rijk van Timoer Lenk waren gevallen kwamen verschillende Oezbeekse dynastieën aan de macht, die er o.m. de onafhankelijke rijken Chiva, Buchara (Bochara) en Kokand stichtten.

De grote mijnheer in die periode (1538-1598) was leider Abdullah II, verantwoordelijk voor de groteske architectuur van Bukhara. Door het verval van de Zijderoute viel het Rijk uiteen en werd verdeeld onder verschillende heersers.

Bij het begin van de 19e eeuw werd de hele regio bestuurd door drie zwakke stadsstaten – Khiva, Bukhara en Kokand.

In het jaar 1801 stuurde de gestoorde Russische tsaar “Paul” 22.000 Kozak soldaten naar Centraal Azië om de Engelsen te verdrijven uit India en onderweg alle Russische slaven te bevrijden.

Voor de Russische slaven een ramp maar de tsaar werd in eigen land neergeschoten en de soldaten werden teruggeroepen alvorens ze de Steppen hadden overgestoken.

De volgende Russische interventie volgde in 1830 toen de toenmalige tsaar Nicolaas I generaal Perovsky opdracht gaf de Engelsen te stoppen die Afghanistan zojuist hadden ingepikt.

Russische inval

Officieel zou de generaal met z’n ruim 5000 soldaten en kamelen de Russische slaven in Khiva bevrijdden. Een jaar later zou de Engelse kapitein “James Abbott” een poging wagen in Khiva om de Russische slaven te bevrijden om zo Russische troepen geen excuus te geven naar Centraal Azië af te reizen.

De leider in Khiva wist toen nog niet dat de Russische troepen inmiddels al op hun terugweg waren en greep de strohalm die de Engelsen hem hadden gegeven en stuurde een bericht naar Rusland voor onderhandeling. Het spel van the Great Game om Centraal Azië was begonnen. 

Toen de Russen 25 jaar later weer op de stoep stonden zouden de Khan’s stadstaten als domino’s vallen voor Russische overheersing. De stadstaten zouden aan het einde van de 19e eeuw ondergebracht worden in het immense Midden-Aziatische gouvernement-generaal Turkestan van het Russische Rijk. Voor de Oezbeken, die zich eerder Turks of Perzisch beschouwden zou het als een bezetting blijven voelen en ook de vorming van Oezbeken zou Oezbekistan als land een Russisch woord blijven.

Opstanden en onrust

De Oezbeken kwamen tot aan de Eerste Wereldoorlog meermalen in opstand. Tijdens de Russische Burgeroorlog (1918-1922) was Centraal-Azië een van de gebieden waar de oorlog het langst voortduurde, vooral door het verzet van de Basmatsji's, die een islamitische staat wilden. Al in 1918 werd eveneens de communistische Turkestaanse Autonome Socialistische Sovjetrepubliek opgezet.

Het land zou zodanig ook meerdere malen veranderen van grens. Het verzet tegen het Rode Leger was halverwege de jaren 1920 grotendeels neergeslagen en in 1924 werd de Oezbeekse Socialistische Sovjetrepubliek gevormd, waartoe tot 1929 eveneens de Tadzjiekse Socialistische Sovjetrepubliek behoorde.

Witte goud

Gedurende het Sovjetregime was er een intensieve productie van het 'witte goud' (katoen) en graan, wat leidde tot overgebruik van agrochemicaliën en water. Hierdoor is een deel van het land zwaar vervuild en het Aralmeer en een aantal rivieren (vooral de Amu Darja) zijn hierdoor half verdroogd. Ook de collectivisering van de landbouwgrond zou voor veel onrust en rumoer leiden tegen de Russische overheersing.

Tijdens Stalin’s werd naast bovenstaande maatregelen werden ook veel hoog opgeleiden, professoren en politieke leiders opgepakt, vermoord en naar goelag ’s in Siberië gestuurd. Zelfs de “openheid” die ontstond in de jaren 80 was voor de Oezbeekse bevolking geen reden tot opstand te komen – ook omdat dat totaal niet past in de Oezbeekse cultuur.

Pas in 1989 werd een eerste partij opgericht die voor onafhankelijkheid streefde voor Oezbekistan; eigenlijk alleen om de monocultuur van het katoen (en de destructie van het land) tegen te gaan en de officiële Oezbeekse taal te beschermen. Oezbekistan werd onafhankelijk in 1991.

Omdat de populaire partij “Birlik” tegengewerkt wordt door de nog steeds zeer machtige Communistische Partij wordt de partij van van Karimov de grootste en gaat het land besturen. De nieuwe regering probeert direct het land zijn afhankelijkheid van de landbouw te verminderen, en zijn mineralen– en aardoliereserves te gebruiken.

Maar er heerst corruptie en de staat is stevig in handen van de nieuwe machthebbers die met harde hand te werk gaat. Nieuwe zorgen zijn moslimterrorisme (in 1999 werden een groot aantal terroristische aanvallen gepleegd in hoofdstad Tashkent) en de ermee gepaard gaande inperking van de godsdienstvrijheid, mensenrechten en democratie. 

Afghaanse oorlog

In 2001 sloot Karimov een verdrag met de VS, die vanuit Oezbekistan hun strijdkrachten in Afghanistan mochten bevoorraden. Toen echter in 2005 een opstand in de stad Andijan bloedig werd neergeslagen en het westen stevige kritiek liet horen, sloot Karimov de Amerikaanse basis en zocht zijn toevlucht bij Rusland en China. Enkele jaren later sloot echter ook Pakistan zijn grens met Afghanistan voor Amerikaanse goederen.

Vandaar dat de westerse machten wederom bij Karimov aanklopten voor hulp. Hierdoor ontstond een breuk tussen Oezbeekse milities in Noord-Afghanistan en de ISAF troepen, omdat veel Oezbeekse milities fel gekant zijn tegen Karimov en zij de knieval zien als erkenning van Karimovs regime. Voor Oezbekistan betekent de groei aan Oezbeeks verzet in Afghanistan een gevaar voor Karimovs regering.

In de jaren 2010 tot en met 2013 is de relatie met de buurlanden gespannen. In 2015 wordt Karimov herkozen maar een aantal maanden later overlijdt de ijzeren dictator. Sjavkat Mirzijojev volgt de president op. In 2017 is er toenadering tot de buurlanden. In 2018 en 2019 slaagt hij er in om alle belangrijke officials uit het Karimov tijdperk te vervangen. Mirziyoyev wordt in oktober 2021 herkozen met 80% van de stemmen.

Oktober 2018 – Kamp Amersfoort

Oezbekistan gaat herinneringscentrum Kamp Amersfoort nabouwen. De grond hiervoor is inmiddels aangekocht. In 1942 vonden 101 gevangengenomen Oezbeekse soldaten de dood in Kamp Amersfoort.

Het nagebouwde kamp, dat wordt opgetrokken in de buurt van de hoofdstad Tasjkent, gaat deel uitmaken van een breder themapark over de oorlog en zal tevens dienen als filmset.

Zoeken in het gesloten Oezbekistan bleek jarenlang onmogelijk.