Zaanstad (Zaandam)

Villa’s en het centrum: 

Aan de Oostzijde en Westzijde zijn vooral in de tweede helft van de 19e eeuw veel villa's gebouwd. Aan de Oostzijde zijn deze bijna allemaal gesloopt voor de fabrieken van bijvoorbeeld Albert Heijn, maar aan de Westzijde staan er nog veel. De villa's hebben verschillende bouwstijlen; sommige zijn in Italiaanse stijl gebouwd, zoals Westzijde 39.

Veel van de vrijstaande huizen aan de Westzijde zijn verbouwd tot winkel of kantoor, waardoor tuinen en deuren vaak verdwenen zijn. Naast deze prachtige panden heeft Zaandam ook vier 17e-eeuwse kerken waarvan de Oostzijde- en Westzijdekerk hier de bekendste van zijn.

De “Dam” is de plek dat als historisch centrum wordt aangemerkt en is nu een populair uitgaansgebied. De Gedempte gracht is winkelgebied terwijl het gebied tussen het treinstation en het centrum in 2015 flink is opgeknapt waarbij de oude “Zaanse’ stijl van architectuur is gebruikt. 

Tsaar Peter huisje

Het Tsaar Peterhuisje is een houten huisje van scheepstimmerman Gerrit Kist waar de Russische tsaar Peter de Grote in 1697 acht dagen verbleef (incognito als bootman “Peter Mikhailov”).

Diens dorst naar kennis, met als doel Rusland omhoog te stuwen in de vaart der volkeren, dreef hem naar West-Europa en een van zijn doelen was Zaandam met haar wereldbefaamde scheepswerven. Toen hij (al snel) ontdekt werd ontglipte hij via de scheepswerven z’n huis. 

Het huisje aan Het Krimp, gebouwd in 1632, staat nog op dezelfde plaats en is daarmee één van de oudste voorbeelden van Hollandse houtbouw. Wel is het sinds 1895 omgeven door een stenen gebouw dat als een omhulsel het keizerlijke logeeradres behoedt voor achteruitgang (aangeboden door Anna Paulowna).

Tal van vorstelijke en politieke machtshebbers hebben het Tsaar Peterhuisje bezocht en voor veel Russen geldt het als een pelgrimsoord. Ook Napoleon heeft het huisje bezocht en schijnt verrukt te zijn geweest. 

Zaanse Schans

De Zaanse Schans is een openluchtmuseum ooit opgezet om het nationaal historisch erfgoed te bewaren. De woonhuizen zijn ook verhuurd aan bewoners, zodat er niet alleen toeristen naar het terrein komen. Tussen 1961 en 1974 werden vele oude gebouwen uit de Zaanstreek met diepladers naar de Zaanse Schans gebracht en in oude luister hersteld.

Ook enkele molens werden naar hier verplaatst. Alleen de onderbouw van de verfmolen de Kat (oorspronkelijk een oliemolen) en van de oliemolen de Bonte Hen, alsmede de oliemolen de Os staan nog op hun oorspronkelijke erf. Ook later zijn regelmatig gebouwen naar de Zaanse Schans verhuisd.

De naam Zaanse “schans” is ontleend aan de schans die de toenmalige gouverneur in dienst van Willem van Oranje in 1574 liet bouwen om zo de Spaanse troepen tegen te houden. Met Pinksteren werd er een slag uitgevochten met de Spanjaarden hier.

Het gratis te betreden “complex” (misschien vragen sommige molens een kleine bijdrage) bestaat uit 6 nog werkende molens en een prachtige setting van een kronkelende rivier en talloze historische (houten) gebouwen die je doen terugdenken aan het Holland van de 17de eeuw. Toegankelijk voor het publiek zijn o.a. de “Kat”, de enige verfmolen ter wereld, de scheepswerf en een heuse klompenmakerij.

Ook kun je het Zaanse uurwerkmuseum of het bakkerijmuseum bekijken of de oude Albert Heijn winkel (replica van de eerste winkel van deze kruideniersketen). Er is een kaasmakerij De Catherinahoeve, een authentiek restaurant d’hoop op de Swarte Walvis en je kunt er ook slapen in het Noorder- of Koopmanshuis d’Mol. Tenslotte is er op het complex het Zaanse museum en je kunt een boottochtje maken die je vlakbij het nabijgelegen treinstation Koog-Zaandijk.  

Andere bezienswaardigheden: 

• Het Zaans museum, het Verkade paviljoen en het hoofdkantoor van Albert Heijn. 

De lintdorpen 

Na 1300 kwamen er naast Oostzaan en Westzaan de andere lintdorpen op die karakteristiek zijn voor de veenwinning. Deze lintdorpen werden samen Oostzaan, Westzaan en Assendelft. In deze periode werd aan de monding van de Zaan een dam gelegd door de Oostzaners en Westzaners.

Daar ontstond de nederzetting Zaandam toen zich rond deze dam mensen gingen vestigen. Vanaf 1500 kwam stroomopwaarts langs de Zaanoever ook bebouwing. In deze periode splitste de nederzetting zich in Westzaandam en Oostzaandam, onderdeel van Westzaan en Oostzaan. Vanaf de 17e eeuw is er in toenemende mate sprake van de Zaanstreek en werd met Waterland het meer oostelijk gelegen deel bedoeld. 

De opkomst van nijverheid en industrie langs de Zaanoevers hangt nauw samen met de opkomst van Amsterdam als centrum van handel en industrie. Toen aan het einde van de zestiende eeuw houtzaagmolens in Amsterdam verboden werden om tegemoet te komen aan de toen machtige handzagersgilden, was er een uitgelezen kans voor ondernemers in de Zaanstreek om aan de groeiende behoefte aan hout voor de scheepvaart te voldoen.

Komst van de molens

In korte tijd schoten de houtzaagmolens als paddenstoelen uit de grond. In 1630 waren er aan de Zaan 53 houtzaagmolens in gebruik. Op het hoogtepunt, halverwege de 17e eeuw, werden er ruim 900 molens geteld. Door deze ontwikkeling wordt de Zaanstreek beschouwd als het oudste industriegebied van Europa.

Naast het zagen van hout werd er ook in gehandeld en waren de dorpjes actief in de scheepsbouw (65 werven) en de walvisvaart. Zaandam was in die tijd internationaal bekend om zijn scheepsbouw en in 1697 kwam tsaar Peter de Grote persoonlijk naar Zaandam om de scheepsbouw te bestuderen.

Halverwege de 19e eeuw verruilden de Zaankanters hun molens, waarmee ze ondertussen ook cacao, mosterd, verf en papier mee verwerkten, langzaamaan door stoommachines. Er ontstonden grote multinationals zoals Verkade, Ahold, Bruynzeel Keukens, Honig en Duyvis en tot de dag van vandaag zijn veel van deze bedrijven in de gemeente Zaanstad te vinden. Een ander bekend persoon die Zaandam aandeed (in 1870) was de Franse impressionistisch kunstschilder “Claude Monet”.

Hij vluchtte van Parijs naar Londen vanwege de oorlog tussen z’’n land en Pruisen via Nederland. Hij vestigde zich vier maanden in Zaandam en een korte periode in Amsterdam. Zaandam heeft in de afgelopen jaren het hele gebied tussen station en dam gerenoveerd en richt zich met kitscherige Zaanse stijl (o.a. hotels) op het toerisme.