Westerbork

Herinneringscentrum:

De meeste bezoekers van het voormalige kamp komen aan bij het grote parkeerterrein waar zich ook het herinneringscentrum zich bevind. In het centrum wordt over het leven in het kamp verteld. Het persoonlijke verhaal staat centraal: films, verhalen, voorwerpen en brieven geven een veelheid aan indrukken.

Een originele barakwand, een film die in 1944 in het kamp werd gemaakt, een uit de trein geworpen laatste afscheidsgroet. De belevenissen van individuele families zijn in gevarieerde presentaties vastgelegd en geven een aangrijpend beeld van de vervolging in WW2.

Het gedenkraam in de grote zaal is een gebrandschilderd glas-in-loodraam en er staat een grote maquette om je beeld te geven van de grootte van het kamp. Naast als museum dienst te doen zet het centrum zich ook in om bijvoorbeeld barakken, die vaak slechts gedeeltelijk behouden zijn gebleven, weer terug te halen en terug te plaatsen op het kampterrein. 

Vrijwel alle authentieke gebouwen van voormalig kamp Westerbork zijn verwijderd, op het terrein verwijzen symbolische reconstructies naar voormalige kampgebouwen en barakken. Het voormalige kampterrein is nu een vrij toegankelijk grasland in eigendom van Staatsbosbeheer. De voormalige gebouwen zijn gemarkeerd door verhoogde taluds die met gras begroeid zijn. Je maakt een wandeling van circa 2 km door het bos door bij het eigenlijke voormalige kamp uit te komen.

De bielzen staan op het laatste stuk van het dorp Hooghalen tot aan de ingang van het kamp Westerbork. Op de bielzen hangen plaatjes met daarop de datums van de transporten vanaf kamp Westerbork naar de verschillende concentratie kampen. Alleen voor het centrum betaal je entree. Het eigenlijke kamp is gratis. 

Voormalige Commandant woning:

Een van de nog bestaande bouwwerken van het kamp is de commandant woning van het kamp gebouwd in 1939. Het is gebouwd op de hoek van het kamp en is waarschijnlijk het eerste wat je ziet als je het voormalige kampterrein bezoekt. Eerst was dit het onderkomen van de leiding van het vluchtelingenkamp.

In 1942 werd Westerbork onder de Duitse bezetting een doorgangskamp en werd het gebouw de woning van kampcommandant Albert Konrad Gemmeker. Ook in de jaren van het Interneringskamp Westerbork (1945-1948) werd het bewoond door de leiding.

Na de oorlog werd het vanaf 1949 bewoond door kolonel Van der Speck Obreen, die eind jaren 40 uit Nederlands-Indië repatrieerde. Het pand werd 58 jaar bewoond door leden van deze familie, wat het huis in 1971 van de slopershamer heeft gered. Alle andere kampgebouwen binnen een straal van twee kilometer van de radiotelescoop moesten worden afgebroken. In 2007 verliet de kolonelsdochter als laatste het pand en kwam het leeg te staan. Staatsbosbeheer, de eigenaar van het pand, droeg het beheer in 2010 over aan het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. 

In 2011 werd 1,6 miljoen euro beschikbaar gesteld om het pand te conserveren door middel van de plaatsing van een glazen koepel over het pand. De woning is een officieel rijksmonument. 

Tekens in Westerbork: 

Het monument "Tekens in Westerbork" is te vinden vlak voor de ingang naar het voormalige Kamp Westerbork in Hooghalen. Het monument bestaat uit vijf tombevormige monumenten van natuursteen met daarop de namen van de vernietigingskampen waar de gedeporteerden vanuit Westerbork heen werden gebracht en vermoord werden in WW2.

Het initiatief tot de plaatsing kwam van Jules Schelvis, één van de achttien Nederlandse overlevenden van het vernietigingskamp Sobibor. Voor elke bestemming - Sobibor, Mauthausen, Bergen-Belsen, Auschwitz en Theresienstadt - is een teken opgericht met daarop de aantallen gedeporteerden en slachtoffers.

De tekens werden op 11 maart 2001 onthuld door Jules Schelvis en toenmalig minister-president Wim Kok.

Verzetsmonument 

Op 20 september 1943 fusilleerde de Duitse bezetter tien verzetsstrijders op het Witterveld bij Assen. Ze werden vervolgens gecremeerd in het crematorium van kamp Westerbork, waarna hun stoffelijke resten achter het gebouw begraven werden. Deze werden in 1949 teruggevonden.

Om deze verzetsstrijders te gedenken werd op initiatief van de Stichting 1940-1945 een grafteken opgericht met daarop de namen van de mannen die in het graf rusten. Op verzoek van de nabestaanden werd het monument achter het crematorium geplaatst. Bij datzelfde crematorium werden nog meer stoffelijke resten gevonden.

Het ging om 48 verzetsmensen en vier Joden die tussen september 1943 en oktober 1944 bij het crematorium waren geëxecuteerd. Hun stoffelijke resten zijn na de oorlog herbegraven in Groningen, Beilen en Loenen. Het crematorium, dat in 1943 in opdracht van kampcommandant Gemmeker in gebruik werd genomen, werd in 1951 gesloopt ondanks protesten.

De Gesproken Namen 

Op het terrein van Kamp Westerbork zijn in april 2015 twee originele goederenwagons geplaatst uit de Tweede Wereldoorlog. De twee wagons zijn gerestaureerd. Deze goederenwagons zijn gebouwd vóór 1945 en zijn ingezet geweest door de nazi’s om gevangenen en militairen te vervoeren.

Bij de goederenwagons ligt nog een gedeelte van de treinrails met originele bielzen. Tussen 1942 en 1944 vertrokken 97 treinen uit kamp Westerbork. Voor ieder transport werd een transportlijst opgesteld. Deze lijsten zijn bewaard gebleven. Ze vermelden de namen van 107.000 uit Nederland gedeporteerde Joden. Ook is er een namenlijst van 245 Roma en Sinti die op 19 mei 1944 op transport werden gesteld.

Al hun namen klinken, 365 dagen per jaar, over het terrein van kamp Westerbork, vanuit een gerestaureerde wagon nabij de Rampe, de plek in het kamp vanwaar de treinen naar het Oosten vertrokken. Het monument De Gesproken Namen is ingesproken door verslaggevers en presentatoren van de NOS.

Op dezelfde dag dat een transport in de oorlogsjaren vertrok, wordt vanaf nu de transportlijst van die dag uit 1942, 1943 of 1944 voorgelezen. En net zolang tot er een datum is waarop destijds weer een transport vertrok.

De 102.000 Stenen 

Op de appelplaats van het voormalig doorgangskamp is in 1992 een monument opgericht dat eer betoond aan de duizenden die door het Nazi-regime zijn vermoord. Op initiatief van een aantal oud-gevangenen zijn op de voormalige appelplaats 102.000 stenen geplaatst.

De achterliggende gedachte is duidelijk te maken om hoeveel mensen het bij deze moord gaat. Het monument bestaat uit stenen en elke steen staat voor een slachtoffer. De meeste stenen hebben boven een davidster, ter herinnering aan de Joodse slachtoffers. 213 stenen hebben een vlam in plaats van een ster en staan symbool voor de vermoorde Sinti en Roma.

Enkele tientallen stenen hebben geen symbool, waarmee de verzetsstrijders worden herdacht die in kamp Westerbork gevangen zaten en net als de Joden, Sinti en Roma weggevoerd zijn om nooit meer terug te komen. Samen vormen de stenen de kaart van Nederland.

Voor overlevenden en nabestaanden is niets meer terug te vinden van hun familieleden, vrienden en kennissen. Van hen is geen laatste rustplaats bekend, nergens kan een gedenksteen worden gevonden. Daardoor worden de 102.000 stenen door velen ervaren als een directe 'verwijzing' naar hun dierbaren.

In september 1943 werd het een industriebarak, waar door strafgevangenen bijvoorbeeld batterijen werden gesloopt. Na het laatste transport op 13 september 1944, werd de barak een opslagplaats voor geroofde goederen, vooral radio’s. Na de bevrijding was kamp Westerbork bijna drie jaar lang een interneringskamp voor NSB’ers en SS’ers.

Ook zij moesten in de sloperij aan de slag, die opnieuw in barak 56 was gevestigd. Na het vertrek van de NSB-ers en SS-ers werd kamp Westerbork een woonoord, eerst voor Indische Nederlanders en vanaf 1951 voor Molukkers.

Ook barak 56 werd weer een woonbarak, nu intern verbouwd tot kleine appartementen en aangevuld met twee gebouwtjes, die dienst deden als keuken. De barakken kwamen leeg te staan, toen de Molukkers vanaf begin jaren zestig uit het kamp vertrokken. Sommige barakken werden gesloopt, andere werden verkocht aan boeren.

Na bijna een halve eeuw als landbouwschuur dienst te hebben gedaan in het Gelderse Zelhem, is de barak die nu wordt teruggeplaatst, in 2010 door de eigenaar aan het Herinneringscentrum Kamp Westerbork geschonken. Bij de herbouw destijds in Zelhem is niet de gehele barak gebruikt en zijn oorspronkelijke maten aangepast aan het nieuwe gebruik. De demontage leverde dan ook geen complete barak op maar barakdelen.

Nationaal Monument Westerbork

Vanaf station Hooghalen moesten de Joden in ongeveer een uur tijd de bijna 5 km naar het kamp Westerbork lopen en vandaar terug naar station Hooghalen om per trein vervoerd te worden naar Duitsland: naar de gevangenis- en vernietigingskampen.

Intussen legden de Nederlandse Spoorwegen op verzoek en tegen betaling van de Duitse bezetters met behulp van honderd gevangenen en enkele niet-Joodse arbeiders een spoorwegaftakking aan vanaf vlakbij station Hooghalen tot in het kamp Westerbork, die op 2 november 1942 in gebruik werd genomen met het eerste directe vervoer van gevangenen vanaf het kamp Westerbork tot in Auschwitz.

In september 1946 verwijderden gevangenen uit het kamp Westerbork o.l.v. de Nederlandse Spoorwegen de spoorrails tussen het station Hooghalen en het kamp. Het monument ligt op de plek waar tijdens de oorlog de spoorlijn van Hooghalen naar het kamp eindigde. Het monument is een ontwerp van voormalige kampbewoner Ralph Prins en werd onthuld op 4 mei 1970.

Het bestaat uit een negentig meter lange rails die aan het “begin” is omgekruld. De rails rust op 93 bielzen die verwijzen naar het aantal transporten dat vanuit kamp Westerbork vertrok. Vier bielzen die los liggen van de rails symboliseren vier transporten die van elders naar Oost-Europa vertrokken. De muur van Drentse zwerfkeien lijkt van een afstand op een stapel schedels.

Deze muur sluit het monument als het ware voor het oog af. Daarvoor het stootblok, vlak bij de plaats waar ook in de oorlog de spoorlijn van Hooghalen naar het kamp haar eindpunt vond. Het authentieke stootblok dat nu nog steeds achter de muur ligt, heeft Prins bewust niet willen gebruiken. Dat geldt overigens voor alle materialen van het monument: niets is afkomstig uit het kamp zelf, ook de rails niet. Op de twee marmeren platen staat de Bijbeltekst Klaagliederen 4:18.

Herdenkingsbijeenkomsten: 

Inmiddels worden er jaarlijks op 4 mei herdenkingsbijeenkomsten gehouden bij het Nationaal Monument Westerbork, die worden bijgewoond door duizenden belangstellenden. 

De aardappelkelder bevond zich net buiten het kamp bij het eindpunt van het spoor. Doordat de opslag zich onder de grond bevindt bleven aardappelen koel bewaard. De kelder is één van de weinige oorspronkelijke gebouwen op het terrein en werd in 1942 gebouwd. In 1995 werd deze aangewezen als rijksmonument.

Herinneringscentrum

Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork probeert deze barakken, die vaak slechts gedeeltelijk behouden zijn gebleven, weer terug te halen om ze terug te plaatsen op het kampterrein.

Eén van deze barakken, die 40 jaar bij Veendam had gestaan, ging vlak voor een dergelijke verplaatsing door brandstichting verloren. Enkele resten van deze barak hebben een plek gekregen in de permanente tentoonstelling van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. 

Op het terrein werden in 1968 vijf van de in totaal 14 schotels van de Westerbork Synthese Radio Telescoop geplaatst. De restanten van het kamp werden vervolgens ontruimd en afgebroken om storingen aan het ruimteonderzoek te voorkomen. Het Nationale Monument Westerbork werd onthuld op 4 mei 1970. In 1971 vertrokken onder protest de vijf laatste gezinnen uit hun woonbarakken. Naast een kleine maquette en het Nationaal Monument Westerbork was er begin jaren tachtig niets meer dat herinnerde aan het kamp en was het terrein voor nabestaanden in de praktijk niet toegankelijk.

De situatie veranderde toen in 1983 aan de toegangsweg naar het kamp Herinneringscentrum Kamp Westerbork geopend werd. Het gebouw was toen vormgegeven als een voormalige barak met een replica van de Nederlandse nationale tentoonstelling in het Staatsmuseum Auschwitz-Birkenau. Op de appelplaats van het voormalig doorgangskamp is in 1992 een monument opgericht dat eer betoond aan de duizenden die door het Nazi-regime zijn vermoord.

Uitbreiding: 

Zeven jaar later, in 1999, werd het herinneringscentrum uitgebreid door de toenemende bezoekersaantallen. De tekens van Westerbork werden in 2001 onthuld door toenmalig minister-president Kok en door oud-kampbewoner Jules Schelvis. in 2010 werd barak 56 door de boeren-eigenaar aan het Herinneringscentrum Kamp Westerbork geschonken. Een jaar later, in 2011, werd 1,6 miljoen euro beschikbaar gesteld om de voormalige commandant-woning te conserveren door middel van de plaatsing van een glazen koepel over het pand.

Tot januari 2015 werden iedere vijf jaar alle namen ter plaatse voorgelezen. Dit vond plaats in de maand januari en duurde vijf dagen en vier nachten. Toen werd een monument geplaatst op een stuk rails bestaande uit twee gerestaureerde goederenwagons van waaruit het hele jaar de namen en leeftijden van de gedeporteerden te horen zijn.