Utrecht

Binnenstad:

Utrecht heeft een historisch centrum, dat grotendeels nog door een singel wordt omringd. Van zuid naar noord lopen de Oudegracht en de Nieuwegracht, die uniek zijn vanwege de werven, lage kades waarop de werfkelders van de huizen aan de gracht uitkomen.

Utrecht telt na Amsterdam en Maastricht het grootste aantal rijksmonumenten van alle steden in Nederland. Anno 2009 telt de gemeente Utrecht ruim 1400 rijksmonumenten.

Utrecht telt vele interessante kerken, waaronder enkele zeer oude. In de elfde eeuw werd mogelijk een kerkenkruis aangelegd van vijf kerken: In het midden staat de Dom, aan de noordpunt de Janskerk, de oostpunt de Pieterskerk, en in het zuiden en het westen stonden respectievelijk de voormalige Paulusabdij (nu vestiging Het Utrechts Archief en restaurant De Rechtbank) en de Mariakerk.

De Dom, de voornaamste kerk van de stad, gebouwd als de kathedraal van het bisdom Utrecht en oorspronkelijk gewijd aan Sint-Maarten.

De bouw: 

Met de bouw werd in 1254 begonnen in de stijl van de Noord-Franse gotische kathedralen. De beroemde, 112 meter hoge Domtoren uit 1321-1382 is de hoogste kerktoren van Nederland. Sinds een tornado in 1674 het schip deed instorten, bestaat de Domkerk uitsluitend nog uit het koor en het transept. De toren staat sindsdien los. Sinds 1580 is de Domkerk in handen van de protestanten. Je kunt voor 9 euro een rondleiding krijgen. Achter de kerk is het zeker de moeite waard om te gaan kijken bij de “Kloostergang”, een soort van kerkelijke tuin. Vlakbij staan de ceremoniële gebouwen waar ooit het verdrag van Utrecht in 1579 is ondertekend. 

Het museumkwartier is een wijk aan de zuidpunt van het centrum en zoals de naam al suggereert staan hier talloze musea – 14 in totaal. Misschien de bekendste is wel het Dick Bruna huis oftewel het “Nijntje museum”.  Andere belangrijke gebouwen in het centrum zijn “Oudaen” (oudegracht 99) wat een versterkt woonhuis is daterend uit ca 1280. Winkel van Sinkel aan de Oudegracht uit 1839, ontworpen door P. Adams in neoclassicistische stijl.

Een van de eerste warenhuizen in Nederland, opvallend door de vier kariatiden in de voorgevel. Het Stadhuis van Utrecht op de Stadhuisbrug aan de Oudegracht, met een zware neoclassicistische gevel van natuursteen uit 1826-1847. Tenslotte is daar het voormalig Hoofdpostkantoor aan de Neude uit 1918 door J. Crouwel in de trant van de Amsterdamse School. Opvallend is de hal met zijn gebogen overspanning.

Buiten het centrum: 

Net ten oosten van het centrum ligt het wereldberoemde Rietveld Schröderhuis uit 1924, ontworpen door Gerrit Rietveld.

Het is het beste voorbeeld van De Stijl-architectuur. Het staat sinds 2000 op de Werelderfgoedlijst van de UNESCO.

Ook veel gebouwen op Universiteitsterrein De Uithof zijn architectonische meesterwerken. Voorbeelden hiervan zijn o.a. het Educatorium van Rem Koolhaas. 

Zowel ten westen (rond de huidige Boterstraat) als ten oosten (rond de Pieterskerk) van het castellum ontstond een kampdorp (vicus) met 100 tot 300 niet-militaire inwoners, waarvan bij archeologische opgravingen sporen tevoorschijn gekomen zijn.

Zuidelijk van het castellum zijn daarbij nog andere sporen aangetroffen, waaronder rond de Eligenstraat sporen van een Romeinse inheemse boerderij uit de 1e eeuw.

Begin Middeleeuwen

In de loop van de 3e eeuw brokkelde het Romeinse Rijk langzaam af, en rond het jaar 270 trokken de Romeinse militairen weg uit de forten langs de Rijn ten westen van Nijmegen. Het lijkt erop dat de Noordelijke Nederlanden in deze tijd grotendeels ontvolkt raakten. Dit ontstane vacuüm werd in de 5e en 7e eeuw opgevuld door eerst de Franken en later de Friezen. 

Rond het jaar 700 arriveerden Angelsaksische missionarissen om het gebied te kerstenen en vestigden in het oude Romeinse fort daarvoor hun basis onder Frankische bescherming. Het groeide uit tot de burcht Trecht en het kerkelijk centrum. De stad werd door Vikingen bedreigd maar nooit aangevallen. Hiernaast ontstond in de 10e eeuw met Stathe een bloeiend handelscentrum met koop- en ambachtslieden.

In 1122 verkreeg Utrecht stadsrechten en kort daarop werden stadswallen met een verdedigingsgracht om de stad aangelegd. Door verdere groei was Utrecht tot halverwege de 16e eeuw de grootste stad van de Noordelijke Nederlanden. David van Bourgondië was de laatste bisschop van Sticht Utrecht die nog werkelijke wereldlijke macht uitoefende.

Na zijn overlijden in 1496 zaten nog drie bisschoppen op de troon die steeds vaker in het nauw kwamen in de machtsstrijd tussen de Habsburgers (Keizer karel V) en graven van Gelre. 

Op het domplein richtte Anton Mussert in 1931 de Nationaal-Socialistische Beweging in Nederland (NSB) op. De Duitsers waren van plan in de meidagen van 1940 na Rotterdam ook Utrecht te bombarderen, maar de capitulatie van het Nederlandse leger verhoedde dat.

Op 21 juni 1940 kwam de door Duitse bezetter ingestelde rijkscommissaris Seyss-Inquart op bezoek in Utrecht. Op de Maliebaan bevond zich het hoofdkwartier van de NSB.

Orders van het Duitse leger voor de staalfabrieken leverden veel werkgelegenheid. Racistische maatregelen tegen Joden begonnen in de zomer van 1940. Op 26 februari 1941 namen arbeiders van de demka-staalfabriek en enkele andere bedrijven deel aan de Februaristaking. Kindjeshaven werd vanaf 1941 gebruikt om Joodse kinderen in veiligheid te brengen, een jaar later kwam daar het Kindercomité bij. In 1942 ging de Duitse bezetter voortaan hard optreden.

Jodenvervolging

In dat jaar werd burgemeester G.A.W. ter Pelkwijk door de Duitsers ontslagen, waarna de NSB'er C. van Ravenswaay hem opvolgde. Joden werden voor het eerst massaal gedeporteerd vanaf het Maliebaanstation naar Westerbork en later naar Auschwitz. Van de 1200 Joodse Utrechters werden er 900 vermoord. Het verzet nam toe en een jaar later schoot de verzetsstrijdster Truus van Lier het hoofd van politie G.J. Kerlen dood.

Fort de Bilt werd door de Duitsers gebruikt als executieplaats en tientallen verzetsmensen vonden er de dood. Verzet werd onder meer gepleegd door de Oranje Vrijbuiters en studenten van de Utrechtse universiteit. Op 5 mei 1945 gaven de Duitse troepen zich over aan de geallieerden en op 7 mei trokken Canadese troepen de stad langs de Biltstraat binnen. Tot op het laatst waren er schermutselingen, onder andere bij het Wilhelminapark.

Burgemeester Ter Pelkwijk kwam uit zijn onderduik en hield kantoor op het stadhuis. Als militair commandant van de provincie Utrecht werd luitenant-kolonel D.C.C. van Boetzelaer aangesteld, die kantoor hield aan de Maliebaan 35. 

Na Tweede Wereldoorlog

Na WW2 zou Utrecht zijn grootste stadsuitbreidingen doen. Aan de rand van het Utrechtse stadscentrum verrees onderwijl het winkel- en kantorencomplex Hoog Catharijne, met een uitbreiding van het treinstation en een opschaling van de Jaarbeurs. Voetbalvereniging DOS behaalde in 1958 het landskampioenschap en fuseerde in 1970 tot FC Utrecht. Noemenswaardige protesten waren er vanaf die tijd tegen de bouw van Hoog Catharijne, de aanleg van een snelweg door Amelisweerd en het pausbezoek.