Deventer

Historische binnenstad:

Deventer is een bezienswaardige stad met een monumentaal centrum. Het middelpunt van de binnenstad wordt gevormd door de Brink, een langgerekt marktplein omzoomd door bomen en terrassen. Het herbergt diverse monumentale panden en objecten.

Een blikvanger op het plein is de Waag, een laatgotisch waaggebouw uit 1528 dat nu het Historisch Museum Deventer huisvest.

Midden op het plein staat de Wilhelminafontein, die in 1898 bij een Deventer ijzergieterij gemaakt is. Ze werd geplaatst ter ere van de inhuldiging van koningin Wilhelmina én de aanleg van de stadswaterleiding. Aan het plein bevinden zich verder veel horecagelegenheden.

De bekendste kerk van Deventer is de Lebuïnuskerk, een laat-gotische kerk met romaanse (11e-eeuwse) delen en een torenkoepel uit 1612-1613 naar ontwerp van Hendrick de Keyser. Tegen de Lebuïnuskerk aan ligt de Oude Mariakerk, die eind 13e eeuw gebouwd werd, maar al sinds 1591 niet meer als kerk in gebruik is.

De ruïne

Het is nu een ruïne waarvan nog één zijbeuk intact is, deels verscholen achter huizen en winkeltjes. De gotische Sint-Nicolaas- of Bergkerk, met twee romaanse westtorens, uit ca. 1200 staat op het hoogste deel van het middeleeuwse Bergkwartier, dat op een oude rivierduin gebouwd werd. Deze kerk fungeert tegenwoordig als concert- en expositieruimte. Het 15e-eeuwse Buiskensklooster is een voormalig zusterhuis van de Zusters van het Gemene Leven, een groep volgelingen van Geert Grote en de Moderne Devotie. Nu is het in gebruik als stadsarchief en bibliotheek en heeft het een toegankelijke kloostertuin.

Een andere bezienswaardigheid is het Stadhuis van Deventer aan het Grote Kerkhof, tegenover de Lebuïnuskerk, gevestigd in een 17e-eeuws pand met een middeleeuwse kern. De Proosdij in de Sandrasteeg is het oudste stenen woonhuis (uit omstreeks 1130) van Nederland.

De Bolwerksmolen uit 1863, een houtzaagmolen, bevindt zich aan de overkant van de IJssel bij de Wilhelminabrug en werd in 2006 geheel herbouwd. Uit de negentiende eeuw stamt ook de watertoren, uit 1893 in het Nieuwe Plantsoen die heden ten dage nog altijd in gebruik is als watertoren.  

Andere bezienswaardigheden: 

• Het Historisch Museum (gesitueerd in de Waag) en het Speelgoedmuseum. Het Etty Hillesum Centrum is een expositie- en herinneringscentrum (gelegen in een voormalige synagoge) betreffende de plaats die de Joodse gemeenschap tot WW2 innam in de stad Deventer. 

De plaats werd in 882 zelf ook geplunderd door de Vikingen. In de 2de helft van de 12de eeuw werd het gebied van de bisschop van Utrecht in tweeën gesplitst door de inname van de Veluwe door de hertog van Gelre.

Waarschijnlijk eind 13e eeuw sloot Deventer zich aan bij de Hanze. Op het hoogtepunt van de Hanze midden 15e eeuw bestond een groot netwerk van geregelde handelscontacten van de Baltische staten (haring) tot Engeland en van Noorwegen (stokvis) tot diep in Oostenrijk.

Deventer havenstad

De stad was een havenstad. Grote schepen konden tot aan Deventer landinwaarts de IJssel bevaren en aan de kade aanleggen. De hertog van Bourgondië, Filips de Goede, trok met een leger vanuit Utrecht op naar Deventer omdat hij de steden hun grote macht wilde ontnemen. Het werd het begin van het verval van de macht van de Hanze in de noordelijke Nederlanden. De stad bereikte aan het eind van de 15e eeuw economisch zijn hoogtepunt.

Er werden toen jaarlijks vijf grote markten gehouden die ieder weken duurden en waarvoor tot ver buiten de Nederlanden belangstelling was. Aan het begin van de 16e eeuw zou het economisch zwaartepunt in de noordelijke Nederlanden definitief verschuiven naar de steden in Holland en Zeeland.

In de eerste helft van de 16e eeuw voerden de Bourgondiërs (Filips de Schone in 1506) en Habsburgers (de keizers Maximilaan en zijn zoon Karel V) strijd om alle noordelijke Nederlandse gewesten onder hun bestuur te brengen.

De lange en verbeten strijd om Gelre duurde op en af van 1502 tot 1543 (de Gelderse Oorlogen) waarbij twee forten aan de overkant van de IJssel werden gebouwd. Na een actie van de legers van Karel V in 1528 vluchtten de Gelrenaren en braken de Deventenaren de forten af en gebruiken de stenen voor de nieuwe “Waag”.

Politiek werd nu bedreven vanuit Brussel. In 1566 erkende het Deventer stadsbestuur het recht van de protestanten op vrije godsdienstoefening. De landvoogd namens de Spaanse koning, de hertog van Alva, was het daar niet mee eens en stuurde in 1568 een bezettingsgarnizoen van 900 Waalse soldaten. In datzelfde jaar begon de Tachtigjarige Oorlog.

De verovering van Deventer: 

In 1570 deed Willem van Oranje vergeefs een poging de stad bij verrassing in te nemen. In het jaar 1572 waren de Nederlanden in rep en roer door de invallen van de watergeuzen en Oranjes tweede invasie. Deventer bleef Spaans, omdat er een sterk garnizoen lag. Pas zes jaar later, in 1578, na het 'Beleg van Deventer', veroverde men de stad op de Spanjaarden. In 1587 echter droeg de Engelse bevelhebber van het Staatse garnizoen, de stad weer over aan de Spaans gezinden.

In datzelfde jaar begon prins Maurits met zijn veroveringen, en in 1591 belegerde hij Deventer, tijdens het tweede Beleg van Deventer van de Tachtigjarige Oorlog. De verovering van Deventer kostte het leger van Maurits tien dagen. Na inname van de stad door Staatse troepen beheerste de Republiek de IJssel als vervoersstroom en kwam het bestuur van de stad definitief in handen van de Staatse partij.

De stad was echter zwaar beschadigd, ontvolkt en verarmd. Haar positie als economisch en religieus centrum was ze definitief kwijt, al zijn er nog tot ver in de zeventiende eeuw jaarmarkten. In de Franse tijd, op 4 mei 1809, bracht koning Lodewijk Napoleon een bezoek aan Deventer waarbij hij de befaamde Deventer koek zou hebben genuttigd. Door de ontmanteling van de vestingwerken na 1870 kwam de weg vrij voor uitbreiding van industrie en woningbouw buiten de oude stad.  

In de uiterwaarden bij de Worp heeft men ter herinnering aan de oude brug één pijler laten staan met een Engelse Baileyschoring er bovenop. In de Tweede Wereldoorlog had de stad het zwaar te verduren, ze is verschillende malen door de Geallieerden gebombardeerd, met honderden burgerslachtoffers als gevolg. Van de circa 11.000 woningen bleven er slechts 2.500 onbeschadigd.

Met name het gebied rond de strategisch belangrijke bruggen werd door bommen getroffen; ook het historisch stadscentrum liep daarbij grote schade op. In de bossen van landgoed Oostermaet bij Lettele werd in 1944 een lanceerbasis voor V1 raketten geïnstalleerd. Afzwaaiers daarvan kwamen soms op Deventer terecht met de nodige doden en gewonden als gevolg.

In de toen net nieuwe Westenberg Kazerne bij Schalkhaar was gedurende de oorlogsjaren het nationaalsocialistische Politieopleidingsbataljon gevestigd. Begin 1944 werd in de Nieuwstraat het (Rijks-)Bureau Afvoer Regerings Apparaat (B.A.R.A.) gevestigd. Deze instelling had als taak belangrijke regeringsinstellingen uit Den Haag, dat door de Duitsers als een potentiële invasieplek werd gezien, te evacueren naar veiliger geachte landstreken.

Zo werd een deel van het Ministerie van Financiën vanaf midden 1944 tot begin juni 1945 ondergebracht in een schoolgebouw aan de Twickelostraat.

Zowel het ministerie als de politieopleiding in Schalkhaar stonden onder direct gezag van NSB-kopstuk Rost van Tonningen die een woonhuis had in Diepenveen. Van de ruim 600 Joden die in 1941 in de stad woonden zijn er meer dan 400 vermoord. Kort voor de bevrijding, op 5 april 1945, hebben collaborateurs bij Colmschate nog drie Joodse onderduikers geëxecuteerd. Vlak voor het moment van de daadwerkelijke bevrijding op 10 april 1945 vond in de stad het “Twentol”-drama plaats, waarbij zeven verzetsstrijders om het leven kwamen. 

Heden: 

Na WW2 werden nieuwe woonwijken gerealiseerd op grondgebied dat daarvoor door de gemeente Diepenveen moest worden afgestaan. Vanwege de politieke verhoudingen werd Deventer in de 20e eeuw door sommigen 'Moskou aan de IJssel' genoemd. De bevolking bestond tot in de jaren zeventig voor een groot deel uit arbeiders die werkzaam waren in de grote textiel-, metaal-, en andere fabrieken.