Paneriai

HOME / Litouwen / Litouwen reisverhalen

Aangekomen in het informatiecentrum van Vilnius vraag ik hoe ik het beste naar de site van Paneriai kan komen. Wenkbrauwen worden opgetrokken en er wordt gesuggereerd dat ik beter iets anders kan bekijken dan die site want er is niets te zien.

Als ik roep dat er een museum is, graven en gedenktekens wordt driftig overleg gepleegd en internet wordt geraadpleegd. Even later roepen ze in koor dat ik het beste de trein kan nemen en dan wel een stukje moet lopen. Ik wandel richting treinstation langs de St. Theresa’s kerk. Deze loopt net uit na een mis en er staat een grote groep vrouwen met hoofddoek om een man heen met een zwart pak aan en een zwarte kap. 

Als ik even verderloop zie ik het raam van de poort van Dawn openstaan en ik zie het beeld van de heilige maagd wat een cadeau zou zijn van de hertog van de Krim, Rusland. Het is druk en veel pelgrims komen uit de hele wereld om dit van dichtbij te zien. Na even rondgekeken te hebben loop ik verder richting station. 

Het is de eerste stop na 15 minuten treinen en het afstapje is verschrikkelijk hoog maar als oma het kan moet ik het ook kunnen denk ik als ik mijzelf van de trein laag glijden op een soort van perron.

De moderne loopbrug ten spijt wat waarschijnlijk heel veel geld heeft gekost maar de oude vrouw voor mij loopt gewoon over alle sporen heen richting dorp. Ik heb onderweg al vele kleine houten huisjes gezien in zo te zien gesloten gemeenschappen en dit schijnt er weer eentje te zijn.

Rook komt uit de schoorstenen, ongeplaveide weggetjes leiden naar kleine afzonderlijke poppen huisjes van hout waar een houten hekje rond een erf staat. Veel groen tussen de huisjes, zandpaadjes en kippenhokken. Waarschijnlijk is het leven hier een paar kilometer buiten de hoofdstad in geen honderden jaren veranderd. 

Hier een paar appartementenblokken en dan alleenstaande houten huizen langs een asfaltweggetje zonder verkeerstekens. Een vrouw is met een plastic tasje kruiden, bessen of wat dan ook uit het grasveldje aan het trekken. Plantsoenen, parken of wat dan ook zijn er niet hier, gewoon “groen”.

>> Lees hier over bestemming Salaspils, een ander concentratiekamp van de nazi's. 

Als ik verder wandel houden de huizen op en loop ik een bos in met hoge bomen aan weerszijden. Verderop na een kilometer of wat kom ik uit op een lege wat verlaten parkeerplaats uit. Aan de rechterkant zie ik direct een groot gedenktekenplaat waar Paneriai opstaat.

Dan zie ik door de bomen meerdere plaquettes en gedenktekens dus dit moet het zijn.

Waar overigens het langwerpige ooit witte teken staat was ooit het kanaal; de plek waar de gedoemde moesten wachtten op hun beurt om terecht gesteld te worden. Er schijnen zo’n 100.000 mensen zijn in dit bos door de nazi’s tussen 1941 en 1944 vermoord. Verder rechts zie ik een spoorbaan en er komt net een lange vrachttrein langs.

Een denderend geluid als ik die kant oploop en er totaal geen overgangspalen zijn. Nog twee herdenkingstekens waarvan eentje aan de andere kant van het spoor. Het schijnt voor een dichter te zijn die hier vermoord is. 

Ik kijk de spoorbaan af en denk na over het feit dat de Duitsers deze plek met opzet hebben gekozen vanwege die rails die zo handig waren om mensen snel af- en aan te voeren. Daarnaast lag dit maar 10 km van Vilnius af maar toch afgezonderd in de bossen. 

Eerst Russisch, toen Duits

Toen de Sovjets in Juni 1940 Litouwen annexeerden begonnen ze nabij het kleine dorp te bouwen aan een militair vliegveld en een complex om olie in op te slaan. De nazi’s vielen Litouwen binnen als onderdeel van Barbarossa in juni 1941 en namen het nog niet voltooide complex over. De kuilen waar ooit de olie in zou worden opgeslagen zouden prima voldoen als plaats voor ongewilde lokale bevolkingsgroepen. 

Het was in de Baltische Staten waar de Duitsers voor het eerst massaal Joden vermoordden en elk gevonden individu kreeg de kogel. In de eerste drie maanden van de Duitse bezetting (Juni t/m September 1941) werd ongeveer de helft van de bestaande Joodse bevolking van Vilnius (zo’n 35.000 mensen) hier vermoord door Einsatzcommando 9 met hulp van zeer veel Litouwse handlangers. 

Terug aan deze kant van het spoor wandel ik langs meer herdenkingstekens naar het gebouwtje wat het museum moet zijn. Maar ik zie het al van ver – een groot ijzer hek dat dichtzit – het zal toch niet gesloten zijn toch? Als ik dichterbij kom, blijkt dit wel het geval maar gelukkig staat er op de muur een uitleg over het complex.

Het is een mystieke plaats, zo midden in de naaldbossen waar ik helemaal alleen ben – de vogels fluiten maar hier zijn de meest vreselijke dingen gebeurt.  Monumenten voor de Litouwse soldaten, de Joden, het verzet en voor de Polen en Russen. 

Ook zijn er stukjes muur om gaten in de grond gezet waar mensen zijn neergezet en door hun hoofd zijn geschoten. Daarna verbrand om zich van het bewijsmateriaal te ontdoen. Verderop is een gat waar in de oorlog een 30 meter lange tunnel is gegraven door de gevangenen die moesten helpen. Helaas hebben de meeste het niet gehaald. Met m’n schouders naar beneden loop ik het terrein af waar ik m’n hele aanwezigheid hier niemand gezien heb. 

Als ik over de grote brede weg terug naar het dorp sjok komt een jongetje mij tegemoet met een oude fiets en slipt precies voor m’n voeten. Na zo’n site is het altijd een openbaring om kinderen te zien waarvan het leven gewoonweg doorgaat – en zo hoort het ook.

Verderop twee kinderen op een hekje en een vrouw met een boodschappentas. Naast het spoor is er heel veel parkeerplek en er staat een grote truck met een chauffeur erin. Ik wordt aangesproken door wat smoezelige heren die net de struiken uit komen lopen zo lijkt het; ze willen vuur of een sigaret en ik schudt mijn hoofd dat ik niets voor ze heb. 

Het dorp is een allegaartje van bouwstijlen – oerlelijke Russische appartementsblokken met graffiti naast prachtige oude houten huisjes uit de vorige eeuw. De straten zijn breed en dan opeens een mooie oude witte open auto – de jonge jongens maken de blits en ik zal ze wel 10x voorbij zien rijden. Net als het jongetje met de fiets overigens die zijn slippen aan het verbeteren is.

Terug naar Vilnius

Een ander jongetje dondert op de grond en stapt weer op – zo aan zijn broek te zien is dit niet zijn eerste val vandaag. In een splinternieuw gebouw naast het spoor zit een vrouw moederziel alleen achter een loket en ik koop een kaartje terug naar Vilnius. Ze schrijft op een papiertje hoe laat de trein komt en natuurlijk heb ik de vorige net gemist. Een uurtje wachten dus. 

Ik besluit even terug te lopen en zie drie dronkenlappen op een houten bankje zitten onder wat bomen. Is hier geen winkel ofzo? Er staat een kantoorgebouw langs de weg en ik zie wat mensen in- en uitlopen. Het is inderdaad een soort van supermarkt alleen dan op z’n Oost-Europees, wat ik ook eerder heb gezien in Oost Europa. Er staan tafels aan alle zijkanten van het gebouw met daarop de verkoopwaar. 

In elke hoek staat een andere vrouw en er is van alles te koop net als in een supermarkt. Achter de vrouwen staan op planken de “duurdere” waar. Ik koop een ijsje en ga zitten op de stenen trap uitkijkend op de straat. Er komt een truck langs scheuren en ik zie nog tig keer de jongen op de fiets langsrijden. Wachtend op het perron komt even later de trein aanrijden – terug naar de realiteit in Vilnius. 

Vanaf het treinstation (vraag direct hoe laat de trein teruggaat naar Vilnius) is het nog ongeveer een kilometer lopen naar het terrein waar de genocide heeft plaatsgevonden. Je moet dezelfde kant oplopen als de trein opgaat en blijf aan de linkerkant langs het spoor wandelen. 

Paneriu muziejus – dit kleine museum op het terrein van de genocide zou open zijn maar was helaas gesloten.