GESCHIEDENIS - Letland

Archeologische vondsten hebben uitgewezen dat de Baltische regio al 9000 jaar voor Chr. bewoond gebied was. De voorouders van de huidige bewoners arriveerden wat later. Twee groepen bewoonden het huidige Letland.

De eerste groepen die arriveerden waren Finno-Oegrische stammen en jagers die vanuit het oosten kwamen en zich in Estland en in het noorden van Letland vestigden tussen 3000 en 2000 jaar voor Chr.

De stammen bestonden uit Lijflanders en Esten. Deze zouden vooral aan de kust leven van de visvangst en de verkoop van amber wat tot de Middeleeuwen waardevoller was dan goud. Rechtstreekse afstammelingen van de Lijflanders leven nu nog in de regio Kurzeme.  

Een tweede groep stammen kwam rond 2000 voor Chr. vanuit het zuiden het Letse gebied binnen. Het waren o.a. Latgallen, Zemgallen en Koeren, waar de meeste Letten van afstammen. Sinds deze tijd werd de strategische ligging van de Baltische regio steeds belangrijker, ook voor andere volkeren. Een van de belangrijkste handelsroutes liep van Scandinavië naar Byzantium door de regio Kurzeme.

Kurzeme profiteerde hier financieel van en werd daardoor een aantrekkelijke prooi voor andere volkeren. In de 11e eeuw volgde een invasie van Russen uit de buurt van Kiev, die echter niet erg succesvol was. Wat wel bleef was het orthodoxe christendom dat zich met name in Oost-Letland voet aan de grond kreeg.

Nadat verschillende missionarissen uit West Europa tevergeefs hadden geprobeerd de heidense bevolking van Letland te bekeren veroverde in 1201 onder druk van de paus Duitse kruisvaarders o.l.v. baron Buxhauvden van Bremen het land. Hij gaf leiding aan de orde “van de zwaarden” en stichtte de stad Riga.

Ook economische gronden lagen hieraan ten grondslag. De volken verzetten zich fel, maar de Lijflanders werden in 1207 verslagen en de Latgallen in 1214. De Zemgallen en de Koeren hielden het iets langer vol. De nieuwe Duitse heersers noemden het gebied rond de Golf van Riga vanaf dat moment Lijfland.

Daarnaast ontstonden er een aantal kleine stadstaten, vaak geleid door een bisschop. De leidende klasse in de deze stadstaten waren allemaal Duitsers, terwijl de arbeiders en boeren allemaal autochtone Letten waren. Dit gegeven zou eeuwenlang blijven doorwerken. Door deze strikte scheiding bleef de etnische identiteit van de Baltische volken gehandhaafd gedurende tijden van overheersing door vele andere volken.  

Meer kolonisten uit Duitsland kwamen hier wonen en Riga groeide uit tot de grootste (handels)stad van de Baltische Staten vanwege een goede ligging tussen Rusland en het Westen. Riga werd zelfs opgenomen in de “Hanzesteden” in 1201. Huiden, wax en honing waren de voornaamste exportproducten.

In 1237, na een verpletterende nederlaag toegebracht door de Litouwers werden de Kreuzritter vervangen door een andere militaire orde, de Duitse Orde ofwel Lijflandse Orde. Ook zij leden aanvankelijk een grote nederlaag op het bevroren Peipusmeer in Estland. De Duitse Orde zette echter door en veroverden Koerland in 1260 en de Zemgale in 1290. Het hoofdkwartier werd gevestigd in Cesis (Duits: Wenden).

In 1554 verklaard e Walter von Plettenberg, hoofd van de Duitse Orde, het protestantisme als officiële staatsgodsdienst. Aangemoedigd door de ontevredenheid onder de boerenbevolking en de afbrokkelende macht van de Duitse Orde vielen legers van Ivan de Verschrikkelijke de oostelijke gebieden van Letland en Estland binnen.

Dit was het begin van de Lijflandse oorlog (1558-1583) die 25 jaar duurde en vele levens kostte en het land grotendeels verwoestte. De lokale aristocratie, bang voor de Russische overheersing, zocht steun bij de opkomende macht Polen- Litouwen. Het hertogdom Koerland scheidde zich in 1561 af, zwoer trouw aan Polen, en hield deze status vast tot 1795! Riga was even onafhankelijk van 1561 tot 1582.  

Ondertussen was het protestantse Zweden op zoek naar nieuw grondgebied en vanaf 1592 begon het een oorlog tegen het katholieke Polen- Litouwen. Deze strijd werd voornamelijk op Lijflands grondgebied uitgevochten. Zweden won uiteindelijk en heerste bijna honderd jaar over het Lijflandse grondgebied. In 1710 veroverden de Russen het noordelijke deel van Letland.

In diezelfde periode ging ‘t het hertogdom Koerland economisch voor de wind. Scheepsindustrie en metallurgische industrie zorgden ervoor dat dit kleine rijk een van de grootste vloten van die tijd had. Men koloniseerde zelfs Tobago in het Caribische gebied en een eilandje voor de kust van Gambia in Afrika! Hierdoor duurde het vrij lang voordat de Russen ook Koerland annexeerden; dit lukte pas onder Catherina II in 1795.

Ondanks de Russische overheersing lukte het de Baltische Duitse notabelen om op bijna alle belangrijke posten te blijven zitten en hadden daardoor niet erg veel te lijden onder de Russische overheersing. Dit in tegenstelling tot de Letse bevolking die door de Baltische Duitsers nog steeds als lijfeigenen beschouwd en behandeld werden.

Dit duurde nog tot aan het begin van de 19e eeuw. Pas in het midden van de 19e eeuw kregen de boeren een eigen stuk land en waren vrij om te reizen. Gedurende deze periode bloeide de landbouw op en werd zelfs een commerciële activiteit.

Door de verbeterende omstandigheden groeide de plattelandsbevolking en ontstond er een onafhankelijke boerenklasse van Letten. Ook het onderwijs kwam op en de economische kracht van de steden ontwikkelde zich waardoor steeds meer Letten naar de steden trokken. Hierdoor kwam de getalsmatige verhouding tussen Letten en Baltische Duitsers op een wat normaler niveau te liggen. 

Door al deze ontwikkelingen ontstonden er sterke nationalistische gevoelens onder de Letse bevolking, die uiteindelijk resulteerden in de oprichting van de Beweging van Nationaal Bewustzijn in 1856. Belangrijkste doel was het versterken van de Letse identiteit o.a. door het bevorderen van de gebruik van de Letse taal. Ook werd het gevoel versterkt toen kranten in Lets werden gedrukt en de eerste dans- en zingfestivals werden georganiseerd.

Boeren gingen de straat op in de grote stad voor gelijke rechten en vakbonden van politieke partijen probeerden hun leden aan te zetten om nu eindelijk de Duitse aristocraten af te zetten. Gedurende de tweede helft van de negentiende eeuw trok de Letse bevolking meer richting Russische overheersers dan naar de Baltische Duitsers. Deze keuze uit twee kwaden leidde inderdaad tot verzwakte Duitse invloeden.

Aan de andere kant maakten de Russen hiervan gebruik door een steeds verdergaande russificatie van de Baltische provincies. Zo werd het schoolsysteem overgenomen door de Russen. En dat was nou net voor de nationalistische Letten de sleutel voor het versterken van de Letse identiteit.

Als onderdeel van het Russische rijk was Letland onmiddellijk in oorlog met Duitsland toen die in augustus 1914 Rusland de oorlog verklaarden. Vele Letten namen dienst in het Russische leger dat echter niet opgewassen was tegen het goed georganiseerde en geëquipeerde Duitse leger.

In de lente van 1915 trokken de Duitse troepen Kurzeme binnen. De Letten mochten daarop van de Russen eigen militaire eenheden organiseren. Aanvankelijk lukte het om de Duitsers weer te verdrijven. Hoewel het Duitse front verbroken werd, werd Riga uiteindelijk toch door de Duitsers ingenomen. Daar bleef het echter bij omdat veel Duitse troepen werden teruggeroepen naar het westelijke front in Frankrijk. 

Ondertussen volgden de gebeurtenissen in Rusland elkaar in een snel tempo op. In februari 1917 werd tsaar Nicolaas II gedwongen af te treden en Kerensky werd leider van een tijdelijke regering. Hij verving meteen de Lijflandse gouverneur door een Letse gevolmachtigde. De Letse nationalisten maakten van de gelegenheid gebruik om de Baltische Duitsers van hun posten te ontheffen en te vervangen door Letten.

Toch was het uiteindelijke doel niet zozeer volledige onafhankelijkheid, als wel autonomie binnen de Russische Federatie. Na de oktober-revolutie in Rusland werden de bolsjewieken (Russische communisten) steeds machtiger in de Baltische landen.

De strenge maatregelen tegen de Baltische Duitsers en alle niet-communistische politici leidde tot een verlangen naar onafhankelijkheid onder de Letse bevolking. In maart 1918 werden de Baltische landen toegewezen aan de Duitsers bij de het Verdrag van Brest-Litovsk. Acht maanden later verloren de Duitsers de oorlog en binnen een week werd er een Letse regering gevormd onder leiding van Kalis Ulmanis.

Zo sloten de Sovjet-Unie en Duitsland het Molotov- Ribbentrop akkoord in 1939 (niet aanvalsverdrag), waar ook Letland natuurlijk aan gebonden was. In een geheime clausule werden alle Baltische Staten verdeeld. Het rode leger bezette Letland in juni 1940 en in juli 1940 werd de Letse regering vervangen door Sovjets en locale communisten.

Ulmaris en andere leidende figuren werden gearresteerd en gedeporteerd naar de Sovjet-Unie, waar Ulmaris twee jaar later in een cel overleed. Het jaar daarop werden er tussen de 30.000 en 35.000 Letten vermoord of gedeporteerd. Op 13 en 14 juni alleen al werden er meer dan tienduizend Letten gearresteerd door de Russische geheime dienst en later vermoord of gedeporteerd.  

Toen Duitsland Rusland de oorlog verklaarde (operatie Barbarossa) veroverde de nazi’s in 1941 het land. Op de tweede dag van de invasie, op 22 Juni, verdedigde het 8ste Russische Leger het noorden van Litouwen t.o.v. het sterke18de Duitse leger. Het Rode Leger trok zich terug naar de lijn Riga – Tartu – Narva – Pskov terwijl zij ook de lijn Kaunas – Vilnius probeerden te houden.

Stapsgewijs trokken zij zich verder terug (met veel materiaal achterlatend) om maar niet omsingeld te worden zoals zo hopeloos vaak gebeurde in de frontlinies meer naar het zuiden. Men beweerd zelfs dat deze vertragingsmechaniek Leningrad heeft gered. Door de wrede acties van de Sovjets werden de Letten in de handen van de nazi’s gedreven en hielpen zelfs mee bij het vervolgen van de joden.

De nazi’s bouwden verschillende concentratiekampen in de Baltische staten waaronder een in Salaspils nabij Riga waar 100.000 mensen uit alle delen van Europa de dood vonden. In 1944 begonnen de Duitsers zich terug te trekken en werden vervangen door het Rode Leger.

Maar er waren in Koerland tot het einde van de wereld Duitse verzetshaarden. Het duurde niet lang of Letland werd weer opgenomen in de Sovjet- Unie.

Letland was door de Sovjets uitgekozen als centrum van de lichte industrie zoals de voedingsindustrie en de productie van consumentengoederen.

Al snel werden alle Letse steden gedomineerd door Russisch sprekenden en raakten de Letten in de minderheid. Ondanks sociale en milieuproblemen draaide de economie van Letland beter dan die van de Sovjet-Unie en de mensen leefden in redelijke welvaart.

In de jaren ’50 probeerde de latere leider van de Nationale Onafhankelijkheids Partij, Eduards Berklavs, de russificatie te stoppen. Deze poging werd door de toenmalige Russische leider Chroetsjow snel de kop ingedrukt. Actieve oppositie was zeer moeilijk en beperkte zich tot het protest via de literatuur, de kunst, of via de nog steeds moeizaam functionerende kerken. De houten huizen werden vernield en grote betonnen appartementenblokken verschenen in het stadsbeeld.  

Anti-Sovjet demonstratie

De eerste grote anti-Sovjet demonstratie was op 14 Juni 1987 toen 5000 mensen samen dromden bij het Vrijheidsbeeld in Riga om de 1941 deportaties naar Siberië te herdenken. Nieuwe politieke partijen zagen het licht in 1988 en vooral het progressieve PLF groeide enorm.  Op 11 november 1988 werd voor het eerst de Letse vlag gehesen op het Kasteel van Riga. In de zomer van dat jaar traden verschillende nieuwe politieke organisaties naar voren. Op 31 mei 1989 riep de Volksfront Partij op voor onafhankelijkheid van Letland.

Op 23 augustus 1989, tijdens de vijftigjarige herdenking van het Stalin-Hitler pact vormden twee miljoen Letten, Esten en Litouwers een menselijke ketting van Tallinn in Estland naar Vilnius in Litouwen. De roep om onafhankelijkheid werd steeds luider, zowel door de Letten als door de in Letland wonende Russen. De verkiezingen van maart 1990 werden gewonnen door het Volksfront met 124 van de 201 zetels. Gedurende de periode 1987 tot mei 1990 was de sfeer in Letland relatief kalm en waren de protesten geweldloos.

Ook de reacties uit Moskou waren wat lauw. In januari 1991 besloten de Sovjets toch om in te grijpen en vielen de televisietoren in Vilnius, Litouwen aan. Om te voorkomen dat hetzelfde zou gebeuren in Letland wierpen de Letten barricades op om eventuele Sovjetaanvallen af te weren. Er volgde inderdaad een aanval, en wel op het ministerie van binnenlandse zaken. Deze aanval werd door de Letten afgeslagen. Vijf Letten werden gedood en velen raakten gewond. In maart werd een referendum gehouden waarin 73,7% vóór de onafhankelijkheid stemde.

Op 21 augustus stuurde Moskou nogmaals troepen richting Lets parlement. En net toen de soldaten de situatie onder controle leken te krijgen stopten ze, draaiden om en reden weg. Dit gebeurde omdat er op dat moment een (mislukte) coup tegen Gorbatsjov gepleegd werd. Het Letse parlement verklaarde zich op dezelfde dag nog onafhankelijk van de Sovjet-Unie.

In 2002 kwam Letland positief in het nieuws doordat het land het Eurovisie-songfestival won. In 2004 trad Letland toe tot de EU terwijl later dat jaar de nieuwe regering o.l.v. premier Kalvitis haar werkzaamheden aanving. Het betreft een brede (centrum)rechtse coalitie In de regeringsverklaring stelde MP Kalvitis continuering van beleid voorop.

Specifiek werden de volgende punten genoemd: de noodzaak om de (financiële) crisis in gezondheidszorg op te lossen, te streven naar gebalanceerde begroting op de middellange termijn, terugdringen inflatie, overstappen op de Euro in 2008, verbeteren concurrentiekracht, maken van concept voor buitenlands beleid in de komende vier jaar, verbeteren van de relaties met Rusland, continueren aanwezigheid in Irak en afronden privatisering. 

Bij de verkiezingen in 2006 is voor het eerst sinds 1991 een zittende minister-president, Aigars Kalvitis, herkozen. In 2007 neemt Kalvitis ontslag, Ivars Godmanis volgt hem op als nieuwe premier van dezelfde coalitie. In 2009 valt de coalitie uiteen. De centrumrechtse Valdis Dombrovskis wordt benoemd tot regeringsleider van een nieuwe coalitie die uit zes partijen bestaat. Letland heeft zwaar te lijden onder de kredietcrisis en is 22.3% van de beroepsbevolking werkloos, het hoogste percentage van de hele EU. In 2011 wordt Andris Berzins de nieuwe president van Letland. 

Een vrouw als premier

Sinds 2014 heeft Letland voor de eerste keer in de geschiedenis een vrouw als premier, Laimdota Straujuma. Letland treed toe tot de Eurozone. Straujuma won bijna twee jaar geleden de verkiezingen mede dankzij haar harde standpunten betreft de Russische acties in de Krim. De coalitie werd gevormd door de Eenheid-partij, de Nationalistische Alliantie en de Unie van Groenen en Boeren.

In 2015 wint Raimond Vejonis de presidentsverkiezingen. Aan het einde van het jaar treedt de regering af na ruzie binnen de coalitie vanwege de migrantencrisis en de begroting over 2016. In februari 2016 wordt Maris Kucinskis premier van min of meer dezelfde coalitie. In de jaren 2016 en 2017 neemt het aantal NAVO soldaten in de Baltische Staten en Polen zienderogen toe om de eventuele dreiging van Rusland een halt toe te roepen.

Arturs Krisjanis Karins werd in 2019 premier aan het hoofd van een coalitie van vijf conservatieve en liberale partijen, met uitzondering van de pro-Russische partij, die na de verkiezingen van oktober 2018 als grootste blok in het parlement naar voren was gekomen. In 2019 wordt Egils Levits president.

De volgende nationale verkiezingen staan gepland voor 2022 en 2023.