Persepolis (en Shiraz)

Shiraz en de oude stad:

De belangrijkste bezienswaardigheid van Shiraz is ongetwijfeld de Arg van Karim Khan, de oude citadel van de stad. De 14 meter hoge muren zijn indrukwekkend net als z’n vier oude hoektorens waarvan er eentje “gevaarlijk” voorover leunt.

De burcht is gelegen aan de zeer drukke en brede hoofdstraat Karim Khan-e Zand boulevard die gewoonweg Zand wordt genoemd naar de dynastie die de stad belangrijke en hoofdstad maakte van het oude Perzië.

De oudste moskee van de stad en een van de oudste van Iran is de Jameh-ye Atighmoskee. Later werden onder andere de Vakilmoskee en de Nasir al Molkmoskee gebouwd. De Vakilmoskee staat ten westen van de oude Vakilbazaar. Deze bazaar omspant een oppervlakte van bijna 9000 vierkante meter en verkreeg haar huidige vorm tijdens de Zanddynastie. Nabij bevindt zich ook de Vakilhammam.

Belangrijkste tombes van Shiraz zijn; de Tombe van Hafez, Tombe van Saadi en de Tombe van Khwaju Kermani (in een berg nabij de Koranpoort). De Sjah Tsjeragh is het belangrijkste sjiitische pelgrimsoord van de stad. Het huisvest de graven van de gebroeders Amir Achmed en Mir Mohammed, zonen van de zevende imam Moesa al-Kazim.

Persepolis is een door Darius I gebouwde nederzetting Oorspronkelijk heette het Parsa, Persepolis is de Griekse naam en betekent Stad van de Perzen.

Anders dan deze Griekse naam doet vermoeden, was Persepolis geen stad. Bij de archeologische opgravingen in en rondom Persepolis zijn geen woonhuizen gevonden.

Perepolis bevatte twaalf bouwwerken. Het belangrijkste bouwwerk was de apadana (audiëntiehal), waar de sjahs hun audiënties hielden. Tijdens een groot feest, waarvan men aanneemt dat het gaat om het Perzische nieuwjaar (Noroez), kwamen de onderdanen van de verschillende bevolkingsgroepen 'giften' (dat wil zeggen belastingen) aanbieden aan de sjah.

Het aanbieden van de giften is afgebeeld in reliëfs op de oostelijke trappen van de apadana. 23 verschillende volkeren kwamen hun belastingen betalen aan de Perzische koningen, zij zijn te onderscheiden aan hun kleding en hoofdtooien.

Dat er respect voor de gasten was, is bijvoorbeeld te zien aan de hoogte van de traptreden op de grote toegangstrap: de treden zijn heel laag (ongeveer 10 cm) en breed zodat de gasten in alle waardigheid in hun prachtige kleding het paleis binnen konden komen. 

De bouw van de stad

Het beleid van de Perzische koningen had grote gevolgen voor de bouw van Persepolis. De Persepolis Fortification Tablets, een collectie van enkele duizenden kleitabletten, illustreren de gang van zaken in de stad en de omgeving.

We lezen over teams van slaven die voor corvées het land op worden gestuurd, over reizigers op de koninklijke wegen, en vele andere details. Opvallend is dat vanaf de regering van Xerxes I alle ambachtslieden voor hun werk werden betaald - met andere woorden, dat de economie monetair werd.

In geval van een ongeluk voor de ambachtslieden werd voor hun nabestaanden zorg gedragen; dit zorgde er mogelijk voor dat vanuit het hele rijk de beste ambachtslieden naar Persepolis kwamen om mee te helpen bouwen aan het paleis. De hoge kwaliteit van het werk is met name te zien in de details van het beeldhouwwerk.

Afdrachtenfeest

De Apadana en het schathuis, de twee gebouwen die bij uitstek het symbool waren van het hierboven genoemde afdrachtenfeest, en het paleis van Xerxes werden gebrandschat door Alexander de Grote; volgens de overlevering had hij honderden lastdieren nodig om de schatten af te voeren. Archeologisch onderzoek heeft fragmenten van gordijnen gevonden. Koolstofdatering toonde aan dat de gordijnen inderdaad uit de vierde eeuw voor Christus stammen. Deze resten zijn te zien in het museum dat in het herbouwde verblijf van de koninginnen is gemaakt. 

De overige gebouwen lijken de vuurstorm te hebben doorstaan: het paleis van Darius bijvoorbeeld en de Poort van alle Naties, al zijn beiden nu ook ruïnes. Enkele oudheden uit Persepolis zijn te vinden in het Louvre in Parijs, het British Museum in Londen en de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis in Brussel.

Volgens sommige Iraanse mythologische tradities werd de stad oorspronkelijk gesticht door de eerste sjah, Tahmurath (Tahmuras) en zou de stad later tot een ruïne zijn vervallen.

In de Achaemenidische periode lag de stad aan de route van Soesa naar Persepolis en Pasargadae. Inscripties in spijkerschrift getuigen dat Shiraz destijds een behoorlijke plaats moet zijn geweest. Onder de Sassaniden lag Shiraz aan de weg tussen Bishapur en Istakhr en vormde een belangrijk regionaal centrum.

In het 10e-eeuwse verdrag Hudud al-'Alam wordt gesproken over de aanwezigheid van twee vuurtempels. In 641 werd Shiraz veroverd door het Arabische Rijk en werd de islam geïntroduceerd als godsdienst. Shiraz werd daarop aangewezen tot bestuurscentrum van de Arabieren in de provincie Pars.  

Kwaliteitswijn

In de 9e eeuw werd de stad bekend om haar Shirazi-wijn (de 'beste van het Midden-Oosten'), waarvan de productie echter gestopt is na de islamitische revolutie van 1979. In 933 maakte de Buyidische heerser Imad al-Dawla (Ali ibn Buya) Shiraz tot zijn hoofdstad.

Hij en zijn opvolgers bouwden er moskeeën, paleizen en een bibliotheek. Literatuur, wetenschap, kunst en cultuur werden bevorderd en religieuze minderheden werden goed behandeld. Rond het jaar 1000 werd na aanvallen door de Turkmeense Seltsjoeken door de Buyiden een stadsmuur opgetrokken rond Shiraz.

Oorlog en destructie

In dezelfde periode werd ook de Vakilbazaar gebouwd. De daaropvolgende 50 jaren werden echter gekenmerkt door oorlogen met de Seltsjoeken en interne Buyidische twisten, waarbij een groot deel van de stad werd verwoest. In 1062 wisten de Seltsjoeken de stad uiteindelijk toch te veroveren, maar tot afkeer van het kalifaat namen de nieuwe heersers al snel de Perzische cultuur over en velen van hen vestigden zich in Shiraz. Uiteindelijk werden de Seltsjoeken zelfs belangrijke beschermheren van de Perzische kunst en cultuur.

Rond 1075 lieten de Seltsjoekse heerser Attabak Jalal-ed-din en zijn zonen Shiraz herbouwen en herstelden het tot haar oude grandeur. De ontwikkeling van de nieuwe stad trok vele nieuwe immigranten, die uit alle delen van Perzië en ook uit Centraal-Azië kwamen. In 1280 vielen de Mongolen het gebied binnen. De lokale heerser Abu Bakr ibn Saad wist de stad echter te sparen door schatting te betalen en zich te onderwerpen aan Dzjengis Khan. Deze was zo gecharmeerd door de Perzische heerser dat deze hem 'Ktlug Khan' noemde en beschouwde als een vriend. 

De hoge belastingen die de Mongolen hieven berokkenden de stad echter grote schade. Ook corruptie en onderlinge vetes deden de stad geen goed. In de decennia erna volgden nog meer rampen. In 1357 kwam de Muzaffaridische heerser Sjah Shuja aan de macht. Hij zorgde voor een opleving van de stad en was een groot liefhebber van Hafez. In 1382 wist hij de stad te sparen voor plundering door het leger van Timoer Lenk geschenken te sturen.

De VOC

In de 17e eeuw opende de VOC een handelspost in Shiraz en in 1705 bezocht de Nederlander Cornelis de Bruijn de stad. Er waren in de 17e en 18e eeuw verschillende handelsposten van de Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC) in het Midden-Oosten.

Naast de Portugezen was de VOC de enige westerse macht die in dit gebied handel dreef. Er werd vooral gehandeld in parels, rozenolie, zijde, wol, Arabische gom en wierook.

In deze stad had de VOC tot 1730 een wijnhuis waar wijn gemaakt werd. Dit huis was in de zeventiende eeuw als geschenk in haar bezit gekomen. Tevens waren er enkele tussenhandelaren voor de VOC in de stad aanwezig. Nadat de Safawiden door de Afghaanse Hotakiden waren verslagen en de Afghanen de hoofdstad Isfahan veroverd hadden, werd Shiraz in 1724 geplunderd door de Afghanen.

Bouw van een hoofdstad

Ook de periode daaropvolgend bleef het onrustig in het land. In 1760 vestigde Karim Khan zich in de stad en vestigde er de Zand-dynastie, waarmee een periode van rust aanbrak. Ergens rond 1760 maakte hij Shiraz tot hoofdstad van het land en liet de stad herbouwen. Hij was vastbesloten om Shiraz uit te bouwen tot een waardige hoofdstad, vergelijkbaar met Isfahan ten tijde van sjah Abbas I. De stad werd opgedeeld in elf woonwijken (woonkwartieren), tien voor moslims en een voor joden. 

Met behulp van 12.000 arbeiders liet hij ook een koninklijk district bouwen met een arg (fort; de Arg van Karim Khan), vele bestuurlijke gebouwen en een van de meest verfijnde overdekte bazaars van Iran.

Verder liet hij een moskee, hamams en karavanserais bouwen en Perzische tuinen, irrigatie- en jubs (afwateringskanalen) aanleggen. Rond 1860, na de Anglo-Perzische Oorlog kwam Shiraz in de Britse invloedssfeer te liggen, die zich uitstrekte over het zuiden van Iran. Er werd olie gevonden. De lokale Quashqai-stammen in de bergen rondom de stad bevochten de Britten. 

Rond 1880 werden hun opstanden echter neergeslagen door de heersende familie Qavam, die werd ondersteund door Brits-Indische troepen van het Britse consulaat in de stad. Nadat de Trans-Iraanse Spoorlijn was aangelegd in de jaren 1930, verloor de stad veel van haar invloed in de handel doordat de handelsroutes zich verplaatsten naar de havens van Khuzestan.

Ongebreidelde stadsplanning leidde tot de sloop van een groot aantal historische gebouwen, waaronder de halve bazaar, een aantal karavanserais en hammams, alsook de stadsmuur. Sinds de Iraanse Revolutie is er veel geld gestoken in het opknappen van monumenten in de stad.