BLOG: De beruchtste concentratiekampen

September 2024

Toen Adolf Hitler in 1933 in Duitsland aan de macht kwam werden er door heel het land allerlei kampen opgericht om vooral politieke gevangenen in op te sluiten. Concentratiekamp Dachau was het eerste echte concentratiekamp zoals wij die nu kennen met een kamp vol barakken en een crematorium en omringd door een hekwerk met prikkeldraad en wachttorens.

Tijdens de Duitse Europese veldtocht werden ook in de bezette gebieden kampen geopend. Er waren internerings- werk- en zogenaamde vernietigingskampen die speciaal bedoeld werden om gevangenen te vermoorden. Auschwitz in voormalig Polen is daarvan de bekendste geworden. Maar naast vernietiging door vergassing waren ook de slechte leefomstandigheden, het harde werk, strafmaatregelen en executie ook tot  onvoorstelbare aantallen slachtoffers. Niet alleen politieke gevangenen maar ook homoseksuelen, landlopers, zigeuners, krijgsgevangenen, verzetsstrijders, Joden en andere delinquenten opgesloten in de kampen. 

Er zijn duizenden concentratiekampen in talloze landen geopend door de nazi’s. Toen de Duitsers in de verdediging werden hadden zij al verscheidene vernietigingskampen opgeheven omdat er gewoonweg niemand meer was om te vermoorden. Andere moesten gesloten en gesloopt worden omdat de vijand het kamp naderde. Wie kent niet de verhalen van de dodenmarsen van kampbewoners die van kamp tot kamp moesten lopen?! Soms waren de nazi’s op tijd om het concentratiekamp tot de grond af op te breken en al het bewijs te vernietigen. In andere gevallen werden zij verrast en staan de originele barakken, wachttorens en crematoria er nog.

Na de oorlog is er ook totaal anders omgesprongen met voormalige kampen. In het ene geval werd het kamp direct gesloopt vanwege de slechte herinneringen. In andere werd het bouwmateriaal gebruikt voor de wederopbouw. Soms werd het kamp direct als herdenkings-monument gebombardeerd en in weer andere gevallen werd het in gebruik genomen – soms als tijdelijk kamp voor andere gevangenen. Vaak om Duitse krijgsgevangenen of collaborateurs in op te sluiten. 

>> Lees over m'n blog oorlogspad Berlijn

Ik heb een selectie gemaakt van een aantal voormalige concentratiekampen in Europa die je vandaag de dag kunt bezoeken. 

Pas in de zomer van 1944 werd concentratiekamp Mittelbau-Dora opgericht. De plaats waar de nazi's hun wonderwapens produceerden, Peenemunde, was door Geallieerde luchtbombardementen totaal verwoest en zij moesten een nieuwe plek zoeken. Door ontginning waren in een berg nabij het plaatsje Nordhausen was al een behoorlijk gangenstelsel ontstaan en kon zodoende als basis gebruik worden, dachten de Duitsers. 

Bij de bevrijding door Amerikaanse troepen in April 1945 werden nog slechts enkele gevangenen aangetroffen. Er zouden zo'n 60.000 personen gevangen zijn gehouden in het kamp (inclusief sub-kampen) waarbij tussen de 12.000 en 20.000 zou zijn bezweken. De Russen zouden het kamp overnemen. In 1949 bliezen ze de tunnels op. Het voormalige barakkenkamp werd gebruikt voor thuiskomers en werd daarna in z'n geheel weggehaald.

Overblijfselen: 

Je kunt ten eerste een (verplichte) tour maken in een van de tunnels wat zeer aan te raden is. Het crematorium, een klein aantal barakken en het zogenaamde appelplaats inclusief bunker zijn nog over. Voor de rest bestaat het voormalige kampterrein vooral uit fundamenten van daar ooit gebouwde barakken en andere gebouwen. Een treinwagon, een stuk rails, een pijler van een brug en het blok waar ooit de gevangenen uit de trein kwamen. 

In het gloednieuwe kun je een permanente tentoonstelling in het onlangs gerenoveerde museum, geeft informatie over de geschiedenis van het kamp, de gevangenen en de daders en medeplichtigen.

>> Lees meer over concentratiekamp Nordhausen Mittelbau-Dora

In het zuidoosten van Polen, nabij de grotere stad Lublin werd in 1941 het concentratiekamp Madjanek opgericht. Het zou na Auschwitz het grootste kamp worden wat de nazi's zouden bouwen. Eerst als krijgsgevangenkamp, later ook gebruikt om de Joden afkomstig uit de getto uit Lublin in op te sluiten en daarna te vergassen. 

Door hun gehaaste vertrek konden de vluchtende nazi's alleen het crematorium opblazen en de meest documenten vernietigen. Het moet een van de voormalige kampen zijn waarvan het meeste bewaard is gebleven; er staan nog talloze barakken, wachttorens en ook bijvoorbeeld een authentiek nazi-wachthuisje. 

>> Lees meer over concentratiekamp Madjanek

Ook in Nederland waren kampen waarvan Amersfoort en Vught de grootste waren. Het werd in 1942 gebouwd en zou ruim anderhalf jaar dienst doen als concentratiekamp. In totaal werden er ruim 31.000 mensen in het kamp gedetineerd waaronder 12.000 Joden en verder politieke gevangenen, Roma en Sinti, verzetsstrijders, Jehova's getuigen, homoseksuelen, zwervers, criminelen en zwarthandelaren. Na de bevrijding zou het kamp dienen als interneringskamp en tijdelijke opvang/woningen voor Molukkers. 

Op het relatief kleine gebied wat ingeruimd is als het museum het nationale monument staat nog een origineel gebouw – het voormalige crematorium. De wachttorens, de woonbarak 13B zijn nagebouwd. Ook staat er een groot nieuw modern receptiegebouw dat in 2002 werd opgeleverd met het eigenlijke museum erin gevestigd. 

>> Lees meer over concentratiekamp Vught

De kampen in de Balkan zijn een stuk minder bekend dan diegene in Polen en Duitsland maar niet minder gruwelijk. Jasenovac was het grootste in dit deel van Europa en de Ustasa, de Kroatische fascisten, zijn hier beestachtig tekeer gegaan tegen voornamelijk Serven en Bosnische Serviërs. Het kamp stond bekend vanwege z'n vele vergassingen, martelingen, en sadistische executies. 

Naast het informatiecentrum staat niet veel meer overeind van het oorspronkelijke kamp. Er staan een treinwagon inclusief locomotief op een stuk treinrails en een aangelegd pad naar het indrukwekkende bloemenmonument ter ere van de honderdduizenden slachtoffers. 

>> Lees meer over concentratiekamp Jasenovac

Nederlanders in oorlogstijd hoorden voor het eerst van een concentratiekamp toen de eerste razzia's in Amsterdam werden gehouden in het voorjaar van 1941. Honderden vooral jonge Joden werden van de straat geplukt en uit hun huizen en naar Mauthausen in Oostenrijk gestuurd. Nagenoeg niemand kwam terug en de maanden erna zou de naam van dit concentratiekamp - berucht vanwege z'n steengroeve - gelinkt worden aan dood en verderf. 

Vandaag de dag kun je een goed beeld krijgen van het kamp met z’n groeve; er staan nog vele barakken en gebouwen uit die tijd overeind en binnen wordt d.m.v. menig informatiepanel uitgelegd wat hier tijdens de oorlog gebeurt is. De informatie is grotendeels in het Duits maar je kunt o.a. een Engelse audio set krijgen of een tour nemen. Ook wordt er een informatiefilm over het kamp herhaald.

>> Lees meer over concentratiekamp Mauthausen

Natzweiler-Struthof was het enige Duitse concentratiekamp op Franse grond. Het werd gebouwd op een heuvelkam ver in de bergen in 1941. Deze verre leegte op 800 meter hoogte bezorgde veel gevangenen een gevoel van alles en iedereen verlaten te zijn. Het was er koud en het werk in de steengroeve was dodelijk. Natzweiler was geen vernietigingskamp waar de gevangenen na selectie systematisch werden vergast. Het was een zogenaamd Nacht-und-Nebel kamp. Het kamp is verlaten, i.p.v. bevrijd waardoor het wellicht minder bekend is geworden bij het grote publiek. 

Als je door de indrukwekkende poort komt zie je het kamp onder je liggen inclusief wachttorens en prikkeldraad. Het appelpleintje met strop staat er nog alsmede het crematorium. In 1954 begonnen de houten barakken ernstig in te storten. Er zijn er later twee van gerenoveerd. Al met al krijg je een goed beeld hoe het kamp eruit heeft moeten zien tijdens de oorlogsjaren.  

>> Lees meer over concentratiekamp Natzweiler-Struthof

>> Lees over m'n blog Anne Frank haar reis naar de dood