Alexander de Grote

Alexander de Grote werd geboren in het jaar 356 v.Chr. in het noorden van Griekenland in de stad Pella.  Hij was de zoon van de Macedonische koning Philippus II en koningin Olympias. Alexander’s vader benoemde de filosoof Artistoteles tot diens leermeester die deze tot z’n zestiende levensjaar zou onderwijzen.

Tijdens de Derde Heilige Oorlog (358 v.Chr.-346 v.Chr.) had Philippus van Macedonië diplomatiek en militair gezien de leiding gekregen over Griekenland dat tot die tijd vooral uit stadstaten bestond.

Dit werd bevestigd na de Slag bij Chaeronea (338 v.Chr waar de jonge Alexander al een deel van z’n vaders leger leidde. In 336 v.Chr. werd Philippus tijdens het huwelijk van zijn dochter Cleopatra vermoord en Alexander volgde hem op. Alexander was toen pas 30 jaar jong en had de beschikking over een sterk koninkrijk en een ervaren leger. Kwade tongen beweren dat Alexander en/of z’n moeder hierbij betrokken zijn geweest.

Toen z’n vader vermoord werd meenden de Grieken dat de onervaren zoon de Macedonische hegemonie onmogelijk in de weg kon staan.

Het tegendeel was waar; Alexander werd leider van de Korinthische Bond en zou een jaar later een opstand van de Thebanen in de kiem smoorde door een bloedbad aan te richten. Nadat z’n status bevestigd was wilde hij de droom van z’n vader en van vele andere Grieken tot waarheid maken – de aartsvijand Perzië verslaan.

In het jaar 334 v.Chr. lanceerde Alexander de militaire plannen uitgetekend door z’n vader. Veel Grieken waren het erover eens om de titanenstrijd met de Perzen te beslissen. Aartsvijand Perzië controleerde grote delen van het Midden Oosten en de strijd zou dan ook niet minder dan 10 jaar duren in totaal.

Alexander veroverde eerst Klein-Azië, waar in Griekse steden als Milete en Ephese pro-Perzische en pro-Macedonische fracties tegenover elkaar stonden. In sommige steden in het huidige Turkije zou Alexander als bevrijder worden gezien. Hij viel vervolgens het door Perzië bestuurde Anatolië binnen en versloeg na anderhalf jaar vechten de Perzen in de slag om Issus.

De Perzische koning liet zich in een engte lokken, tussen het gebergte en de zee, waar hij weinig had aan zijn numerieke overmacht; kwalitatief waren de Macedoniërs hem de baas. Na Issus rukte Alexander op naar het zuiden, richting Libanon en Egypte om eerst deze gebieden, waarvan de garnizoenen bij Issus waren omgekomen, te bezetten. De strategische noodzaak hiertoe was dat de Perzen vanuit de kuststeden vloten naar het Egeïsche Zeegebied konden sturen.  

Totale belegering in Tyrus

In Tyrus (huidige Libanon) zou Alexander heiligschennis plegen in de ogen van de Feniciërs die hun stad met hand en tand wilde verdedigen. Het kwam tot een totale belegering. De handelslieden van Tyrus waanden zich veilig op hun eiland, maar Alexander liet een dam aanleggen om daarvandaan de stad te beschieten, en verwierf voldoende schepen om de stad van over het water aan te vallen en de muren te bestormen.

Woedend over het verzet dat hem veel tijd had gekost en opnieuw het strategisch initiatief had doen verliezen, liet hij zijn manschappen de stad plunderen en verwoesten.

De mannen werden gekruisigd en de vrouwen als slavinnen verkocht. Hierna trok Alexander naar Jeruzalem dat hem na het inmiddels bekend geworden lot van Tyrus wijselijk vrije doortocht verleende. In Egypte werd Alexander als bevrijder ontvangen en kostte het hem niet veel moeite om zijn gezag te vestigen. Hij liet zich als nieuwe Farao eer bewijzen en liet de eerste plannen opstellen voor de bouw van de nieuwe stad Alexandrië aan de monding van de Nijl.

Nog altijd was Darius III in leven, en hij was bezig een leger op te bouwen in Ecbatana (het huidige Hamadan) in Medië. Om te verhinderen dat dit Babylonië zou aanvallen en zo Alexanders aanvoerlijnen zou afsnijden, rukten de Macedoniërs snel op naar het noordwesten. Darius, die zijn leger nog niet volledig gereed had, trok zich terug naar het oosten, maar werd in juni 330 v.Chr. door zijn generaal Bessos vermoord.

Alexander had al eerder besloten de bezette gebieden te behouden. Aangezien het aantal Macedoniërs dat als bestuurder kon dienen eindig was, zou hij moeten samenwerken met de oude elite, de Perzen.

Na de dood van hun koning besloot Alexander deze te wreken, om zo de Perzen ook emotioneel aan hem te binden. Hij presenteerde zich steeds vaker als oosters heerser, en leidde zijn leger naar Herat en Samarkand in het huidige Oezbekistan.  

Centraal Azië

De operaties in het huidige Kazachstan en Oezbekistan lijken een ommekeer in Alexanders geluk te zijn geweest. Voor het eerst werd hij gedwongen een guerrilla te voeren, en we lezen hoe de verspreid opererende Macedonische legers ook wel eens nederlagen lijden. Zo zouden er spanningen zijn tussen Macedoniërs en Grieken, melden dat Perzische soldaten meer successen boekten dan de Europeanen, en doen weinig om het genocidale karakter van de operaties te verbergen.

Alexander deporteerde lokale boeren naar nieuwe steden om de guerilla oorlog de nek om te draaien. In 327 v.Chr kwamen verdragen tot stand, die Alexander het excuus gaven dat hij de oorlog had gewonnen. Zo sloot hij een coalitie met de lokale leider Oxathres, met wiens dochter Roxane hij trouwde.

Alexander sloot ook een vriendschapsverbond met het koninkrijk Khorazm bij de Oxusrivier in 328 v.Chr.

In 327 v.Chr. trok Alexander naar India. Hij wilde "tot het einde van de wereld en de grote buitenste zee” zijn tocht voortzetten, wat, zo meende hij, bij de uitmonding van de Ganges was. Hij versloeg bij de rivier de Hydaspes in de Punjab, die tegenwoordig Jhelum heet, de Indiase vorst Poros, maar uiteindelijk weigerden zijn soldaten verder te gaan. Muiterij hing in de lucht.

De maandenlange tropische regenval zal een rol bij hun weerzin hebben gespeeld. Een genocidale campagne door de zuidelijke Punjab en de Indusvallei volgde, waarbij Alexander bijna dodelijk gewond raakte. De dramatische terugtocht, onder meer door de Gedrosische woestijn in het Pakistaans-Iraanse grensgebied, kostte duizenden van zijn mannen het leven.

Rond de tijd van de slag aan de Hydaspes stierf Alexanders beroemde paard Bucephalus ("rundskop") en noemde terstond een stad naar z’n zojuist gestorven paard. 

Verdere plannen falen

Alexander maakte plannen voor veldtochten naar het Arabische schiereiland en tegen Carthago, maar op 11 juni 323 v.Chr. stierf hij op 32-jarige leeftijd in het paleis van Nebukadnezar II in Babylon aan een plotselinge koorts. Mogelijk is dat Alexander, die voor hij deze laatste keer Babylon binnentrok, verbleef in een kamp in de moerassen rond Babylon, een aandoening aan zijn longen heeft opgelopen.

Dit zou hebben geresulteerd in een longontsteking, die hem fataal is geworden. Voor de theorie van de longontsteking pleit ook het feit dat Alexander enige tijd daarvoor een pijl in zijn borstkas had gekregen bij de verovering van een stad. Alexander was zelf met maar drie anderen als eerste over de muur geklommen om de stad te veroveren en had daarbij de verwonding opgelopen.

Daarvan leek hij te zijn genezen, maar het is mogelijk dat zijn longen toch een zwakke plek waren gebleven.

Uit vele culturen, van de Britse tot verschillende culturen in Zuidoost-Azië, zijn legenden over hem bewaard gebleven, waarin hij dan soms wordt afgebeeld als lokale vorst.  

Waar is het graf?

Ook rond Alexanders dood zijn veel raadsels, waarvan sommigen aan de legendevorming van Alexander als god hebben bijgedragen. Hij werd gebalsemd en zijn lijk zou naar Macedonië vervoerd worden voor de begrafenis. Onderweg zou het lijk overgenomen zijn en naar Memphis in het huidige Egypte gevoerd worden. Nadien zou het lijk bijgezet worden in een gouden graftombe te Alexandrië.

Pompeius, Julius Caesar en Augustus zouden de tombe bezocht hebben en de laatste zou toen hij het lijk kuste per ongeluk de neus ervan afgebroken hebben. Later werd de tombe gesloten en zijn laatste rustplaats is nog altijd niet gevonden.

Nog steeds omstreden blijft Alexanders seksuele geaardheid; was hij hetero-, homo of biseksueel? Niet alleen trouwde hij drie keer met een vrouw, tevens hield Alexander er diverse vriendjes op na. Hephaestion zou in Alexanders wereld de meest dierbare persoon in zijn leven zijn. Maar ook dit moeten we in de tijdgeest plaatsen; in het oude Griekenland (en dus in Alexanders tijd ook Macedonië) was de mannen-, of beter gezegd de knapenliefde een normale zaak.

Bij zijn overlijden strekte Alexanders rijk zich in oost-westelijke richting zo'n 4000 km uit. De grote afstanden droegen, samen met het feit dat het in relatief korte tijd tot stand was gekomen, bij aan het snelle uiteenvallen ervan.

Omdat hij geen opvolger had aangewezen werd in eerste instantie werd er een soort staatsraad gevormd, bestaande uit de voornaamste generaals van Alexander, zijn moeder, zijn halfbroer en enkele raadgevers, om de zaken waar te nemen voor de beoogde opvolger Alexanders jonge zoon Alexander IV.

Al snel trokken de sterkste generaals de werkelijke macht naar zich toe. Deze generaals bekend als de "Diadochen", bevochten elkaar hevig, wat uiteindelijk ook velen in Alexanders omgeving het leven kostte o.a. zijn moeder, vrouw, zijn zoons Alexander IV en Heracles en de meeste van zijn hoogste officieren werden uiteindelijk of vermoord als gevolg van samenzweringen en complotten of sneuvelden in een van de vele onderlinge veldslagen.

In eerste instantie viel zijn rijk uiteen in vier delen, na verdere ontwikkelingen drie en uiteindelijk twee.

Alexanders nederzettingen van Griekse kolonisten en de daaruit volgende verspreiding van de Griekse cultuur in het oosten resulteerden in een nieuwe Hellenistische beschaving, waarvan bepaalde aspecten nog duidelijk aanwezig waren in de tradities van het Byzantijnse Rijk tot het midden van de 15de eeuw.

Alexander was ook van grote invloed op de economie. Zo stimuleerde hij de handel door havens en wegen aan te leggen en nieuwe steden te stichten. Ook van belang was de economische impuls die uitging van de verdeling van de Perzische kostbaarheden, die daarvoor nutteloos in schatkelders hadden gelegen.

Hij liet namelijk een groot gedeelte van de Perzische schatkist omsmelten en tot muntgeld slaan en stimuleerde zo flink de geldeconomie. Ten slotte waren Alexanders tochten feitelijk ook wetenschappelijke expedities, op onder meer geografisch, geschiedkundig en biologisch gebied. Hiervan profiteerde bijvoorbeeld Aristoteles die geregeld verslagen over voordien onbekende zaken toegestuurd kreeg. Hierdoor werd het Griekse wereldbeeld aanzienlijk verruimd.

Tegenwoordig wordt aangenomen dat de ziekte lepra zich vanuit India met de terugtrekkende troepen van Alexander heeft verspreid naar het Midden-Oosten (en vandaar uit via Egypte naar Afrika) en Griekenland (en van daaruit naar Italië en Europa). Tenslotte wordt van Alexander beweerd, dat hij het scheren zou ingevoerd hebben, opdat tegenstanders zijn soldaten tijdens het gevecht niet bij de baard zouden kunnen grijpen. Scheren zou in zijn leger uitgevoerd zijn met de wapens.

Afbeeldingen tonen Alexander zonder baard, terwijl Griekse helden en Goden dikwijls baarden dragen.

Het was Alexanders plan om Griekenland en Perzië niet alleen militair, maar ook cultureel te verenigen en er dus één volk van maken . Hij introduceerde aan zijn hof in de voormalige Perzische hoofdsteden Babylon, Persepolis en Susa Perzische kledij en gewoonten.

De Macedoniërs en Grieken verafschuwden dit, wat Alexanders populariteit ondermijnde. Hij trouwde met drie prinsessen uit het voormalige Perzische rijk: Roxane van Bactrië in 327 v.Chr., Darius' dochter Stateira II en Artaxerxes I' dochter Parysatis II tijdens de massabruiloft te Susa in 324 v.Chr. Alexander zette tijdens die massabruiloft ook zijn officieren ertoe aan om met Perzische vrouwen te trouwen.  

Alexanders veroveringen leidden tot een grote verspreiding van de Griekse taal en cultuur, tot in India toe. De periode na zijn dood wordt dan ook het Hellenistische tijdperk genoemd. Andersom werden ook de Grieken beïnvloed door wat zij in het Oosten aantroffen, bijvoorbeeld door de Babylonische astrologie, religies en andere oosterse cultuuruitingen. Hij wordt als leerling van Aristoteles en door de beelden die van hem als Griekse halfgod zijn gemaakt in de beeldvorming vooral gezien als de stichter van het Hellenisme.

Dat kwam echter pas na zijn dood tot volle wasdom. Ook na de dood van Dzjengis Khan brak onder diens opvolgers een bloeiperiode voor het veroverde rijk aan. Ook van grote betekenis was dat door de "Hellenisering" van het Midden-Oosten het Grieks als lingua franca gebruikt werd waardoor rond het begin van de jaartelling de meeste bewoners dit konden verstaan.

Hierdoor kon het jonge christendom zich snel verspreiden en wortel schieten.